Nowa Marchia cz. 4 – Lata 1564-1701 w cieniu brandenburskich orłów i Ośno Lubuskie. (Podcast, Odcinek #90)

Elektor Fryderyk II aktywnie umacniał swoją dominację, zdolny przyciągać do siebie większość rodów rycerskich poprzez hojne nadania i powierzenie kluczowych stanowisk w administracji. Jego następcy, elektorzy Albrecht III Achilles i Jan Cicero, kontynuowali tę politykę, wzmacniając swoje rządy i podkreślając znaczenie szlachty. Powstało efektywne państwo o charakterze absolutystycznym, co skutkowało ograniczeniem autonomii miast i pogorszeniem sytuacji chłopów.

Kostrzyn, pełniący funkcję siedziby zarządcy od pewnego czasu, stał się sceną polityczną, odzwierciedlając strategiczne znaczenie Nowej Marchii. Polityka centralizacyjna Hohenzollernów, jednocząca różne obszary pod jednym sztandarem, kształtowała obszar zrównoważonej i skoncentrowanej władzy nad Nową Marchią.

Wojna o sukcesję pomorską

W 1467 roku armia elektorska wkroczyła na Pomorze, a w latach 1468 i 1469 książę Eryk II najechał Nową Marchię. Jedyne istotne korzyści dla Brandenburgii to częściowe odzyskanie Marchii Wkrzańskiej. Fryderyk II, zmęczony wojną, zrzekł się władzy nad Marchią Brandenburską na rzecz swojego brata Albrechta Achillesa, kończąc swoje życie na zamku Neustadt w Bawarii.

W 1478 roku konflikt ożył, gdy na tronie szczecińskim pojawił się Bogusław X, później nazwany Wielkim. Młody władca odmówił składania hołdu lennego elektorowi Albrechtowi III Achillesowi, który wcześniej przyjmował tę ceremonię od ojca Bogusława. Armia Brandenburgii zdobyła Banie, Pełczyce, Kołbacz, Szadzko i przyległe ziemie Dąbia. Bogusław zwrócił się ponownie do swej matki, księżnej Zofii, prosząc o interwencję u króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Doszło do zawarcia rozejmu.

W wyniku tej umowy, gwarantującej Bogusławowi dziedziczne prawo do księstwa, ustalono ślub z Małgorzatą, bratanicą elektora, oraz warunki dziedziczenia przez Brandenburgię w przypadku bezdzietnej śmierci pomorskiego księcia. Aktualny stan posiadania między obydwoma księstwami Rzeszy nie uległ znaczącym zmianom, jednak Pomorze, wyłaniając się z wojny, w 1479 roku uznało się lennikiem elektora Albrechta.

Ostatni odcinek opowiadał o przejęciu rządów nad Nową Marchią przez dynastię Hohenzollernów. Teraz, po jego śmierci Elektora Fryderyka II Żelaznego dwaj jego następcy – elektorzy Albrecht III Achilles i Jan Cicero – kontynuują tę politykę. Pojawia się Jan Kostrzyński, oraz unia personalna z Prusami Książęcymi. Nastaje czas czerwonych orłów.

Wojna o sukcesję głogowską

Wojna o sukcesję głogowską (1476–1482) między Janem II Żagańskim a Brandenburgią wybuchła po bezdzietnej śmierci księcia Henryka XI, ostatniego Piasta w linii głogowskiej. Spór dotyczył dziedziczenia ziemi głogowskiej. Marchia Brandenburska, bazując na umowach z 1472 roku, włączyła się do konfliktu. Po intensywnych walkach, oblężeniach i negocjacjach, traktat pokojowy w Fürstenbergu w 1479 roku ustalił warunki sukcesji. Traktat w Kamieńcu Ząbkowickim w 1482 roku przekazał Brandenburgii kontrolę nad obszarami, takimi jak Kożuchów, Szprotawa, Zielona Góra, Bytom, Polkowice. Mieszkańcy Świebodzina zachowali prawo pozostania w księstwie głogowskim. Po dziedzicznym sporze w Głogowie, Albrecht Achilles przejął władzę nad Krosnem, Sulechowem i Lubskiem. Obawiając się rozpadu państwa, Albrecht III Achilles w 1473 roku wprowadził “Dispositio Achillea”, ustanawiając niepodzielność Marchii Brandenburskiej dla swoich następców. Jednak takie dokumenty nie zawsze okazywały się skuteczne w życiu.

Jan Kostrzyński i stolica w Kostrzynie

Pomimo “Dispositio Achillea”, elektor Joachim I podzielił Marchię Brandenburską w 1535 roku, co było sprzeczne z wcześniejszym dokumentem. Margrabia Jan Brandenburski objął samodzielne panowanie w Nowej Marchii, podczas gdy Joachim II rządził w Marchii Starej, Środkowej i Wkrzańskiej. Obszar Nowej Marchii został poszerzony o ziemię torzymską i księstwo krośnieńskie.

Po podziale na powiaty w XVI wieku, Nowa Marchia obejmowała powiaty przednie i tylne, a także “powiaty inkorporowane” takie jak Torzym, Krosno, Sulechów oraz dawne śląskie księstwo krośnieńskie. Stara Marchia miała 434 mile kwadratowe, a Nowa Marchia – 206 mil.

Mimo uznania Myśliborza za stolicę, Jan z Kostrzyna przeniósł rezydencję do Kostrzyna, gdzie rozbudował i umocnił miasto. Jan z Kostrzyna, znany również jako Jan z Kostrzyna, skoncentrował się na budowie efektywnej administracji i stabilizacji finansów.

Nowa Marchia pod rządami Jana doświadczyła wzrostu gospodarczego i rozkwitu. Wprowadził aktywną politykę handlową, zwiększając cła w Kostrzynie i opłaty celne na bydło. Działania te nie tylko zwiększyły dochody, ale także uczyniły Nową Marchię ważnym ośrodkiem handlowym.

Jan skupił się na tworzeniu scentralizowanego aparatu władzy, obejmującego wszystkie sfery życia kraju, zwłaszcza wymiar sprawiedliwości, poprzez instytucje takie jak Sąd Nadworny i Sąd Kamery. Jego działania miały na celu umocnienie fundamentów państwa przez solidne struktury administracyjne i prawne.

Jan Kostrzyński – Elektor Nowej Marchii

W 1535 roku Jan odrzucił porozumienie dotyczące obrony katolicyzmu zawarte w Halle, a rok później luteranizm stał się oficjalną religią w Nowej Marchii, przewyższając staromarchijskiego margrabiego Joachima II w konwersji. Mimo oporu joannitów, także oni w 1538 roku przyjęli luteranizm. W 1540 roku Jan przeniósł komturię z Chwarszczan do Świdwina, grożąc użyciem siły. Sekularyzacja dóbr kościelnych w 1539 roku spowodowała likwidację klasztoru cystersów w Mironicach, a franciszkanie i dominikanie opuścili Krosno około 1540 roku. Klasztor kartuzów w Gorzowie także upadł.

Sekularyzacja dóbr kościelnych wpłynęła na wzrost liczby posiadłości w rękach świeckich, zmieniając krajobraz społeczno-gospodarczy Nowej Marchii. Mimo śmierci Jana w 1571 roku, księstwo pozostało odrębną jednostką terytorialną do reformy państwa pruskiego po wojnach napoleońskich. W 1571 roku elektorat Brandenburgii i Nowa Marchia ponownie się zjednoczyły, stając się dziedzictwem Jana Jerzego, syna elektora Joachima II. Autonomia Nowej Marchii utrzymała się, choć musiała ponieść część długów państwowych, a Kostrzyn stracił rangę jako stała rezydencja władcy.

Wojna Trzydziestoletnia

Panowanie Jana z Kostrzyna i lata przed wojną trzydziestoletnią, to czas stabilizacji i względnego dobrobytu w Nowej Marchii. Region ten skorzystał z ogólnoeuropejskiego wzrostu importu, co przyczyniło się do powstania majątków szlacheckich. Pomimo prób podziału państwa przez elektora Jana Jerzego, kwestię dziedziczenia uregulowano w 1599 roku.

W miarę zbliżania się Wojny Trzydziestoletniej, elektorzy brandenburscy stawiali czoła trudnym decyzjom, próbując zachować neutralność. W 1626 roku Lisowczycy najechali Nową Marchię, wojska cesarskie okupowały ją od 1629 do 1631 roku, a potem Szwedzi przejęli większość terytorium. Po bitwie pod Lützen, walki trwały, ale ostatecznie ustabilizowano sytuację po układzie rozejmowym w 1641 roku i traktacie westfalskim w 1648 roku.

Nowa Marchia, Mapa Camerariusa z Atlasu Mercatora

W XVII wieku Nowa Marchia doświadczyła zniszczeń i epidemii, co spowodowało spadek zaludnienia miast o około 50%. Przykładowo Ośno straciło niemalże 100% populacji. Ekonomicznie region utrzymał status najmniej dochodowej części. Elektor po wojnie starał się odbudować Brandenburgię, wprowadzając edykt ograniczający szlak handlowy. Zwiększono cła, a Wielki Elektor przeniósł ciężar finansowy na miasta i szlachtę. Procesowi ponownego zaludniania przysłużył się “Potop szwedzki” w latach 1655-1660, przyciągając migrację z sąsiednich regionów. Po 1668 roku przybyli także arianie zmuszeni do opuszczenia Polski.

Kontekst areny międzynarodowej

Aby zrozumieć szerszy kontekst sytuacji geopolitycznej, warto przyjrzeć się XVII-wiecznej polityce międzynarodowej dwóch tronów: Brandenburgii i Prus Książęcych. Prusy Książęce były polskim lennem od 1525 roku, kiedy to Albrecht Hohenzollern stał się pierwszym świeckim księciem Prus po przejściu na luteranizm i złożeniu hołdu królowi Polski Zygmuntowi Staremu. Po śmierci Albrechta Fryderyka, ostatniego Hohenzollerna w tej linii, w 1618 roku elektor Brandenburski Jan Zygmunt Hohenzollern objął trony Brandenburski i Pruski w wyniku unii personalnej.

1 stycznia 1640 roku Fryderyk Wilhelm, późniejszy Wielki Elektor, wkracza na scenę polityczną, rozpoczynając trudny okres wojny. Jego celem staje się wzmocnienie władzy monarszej i budowanie potęgi państwa brandenbursko-pruskiego, dążąc do pełnej suwerenności na arenie międzynarodowej. Panowanie Fryderyka Wilhelma I obejmuje blisko pół wieku.

Pokój westfalski w 1648 roku staje się przełomem, rozszerzając granice Brandenburgii o Pomorze Tylnie i księstwo magdeburskie. Układy welawsko-bydgoskie z 1657 roku emancypują Prusy Książęce od wpływów Polski. Edykt Poczdamski z drugiej połowy XVII wieku umacnia Brandenburgię-Prusy jako lokalne mocarstwo. Rozwijane są sprawy morskie, a Fryderyk Wilhelm I, otwierając granice dla protestanckich imigrantów, zwłaszcza hugenotów, dąży do centralizacji administracji i ograniczenia roli stanów. To wszystko otwiera nowy etap w historii Brandenburgii i Nowej Marchii,

Zapraszam do wysłuchania na YouTube oraz na większości platform podcastowych.