Kolejna po początkach Nowej Marchii, Kostrzynie nad Odrą, średniowieczu i polskich staraniach, czasach Brandenburgii opowieść o zachodnich rubieżach Polski.
Nowa Marchia w cieniu pruskiej korony
Po unii personalnej Brandenburgii i Prus nadszedł czas wielkiego elektora Fryderyka Wilhelma. Jego syn, Fryderyk, późniejszy król Prus, objął tron w 1688 roku. Kontynuując ojcowską politykę, pierwsze lata panowania poświęcił na budowę silnego państwa u boku zaufanego mentora, Eberharda von Danckelmanna.
Merkantylizm, osadnictwo i tolerancja religijna stały się filarami rozwoju Brandenburgii-Prus. Podobnie jak ojciec, Fryderyk dbał o dobrobyt wszystkich wyznań: Żydów, katolików i protestantów. Rozbudowa armii i biurokracji utorowała drogę do absolutyzmu. Korona królewska stała się obsesją Fryderyka. W 1701 roku, bez zgody cesarza Leopolda, koronował się na króla Prus Książęcych w Królewcu. Choć manewr ten oburzył Habsburgów, większość państw europejskich, w tym Anglia, Rosja i Holandia, uznała nowy tytuł.
Fryderyk I i jego potomkowie dążyli do centralizacji władzy i ekspansji terytorialnej. Z luźnej unii Brandenburgii-Prus stworzyli scentralizowane państwo zarządzane z Berlina. Proklamacja Królestwa Prus w 1701 roku stała się początkiem nowej ery dla Nowej Marchii. Gospodarka i demografia rozkwitły, a edykt poczdamski Fryderyka I sprowadził do regionu hugenotów – uchodźców religijnych z Francji.
Nowa Marchia w ogniu XVIII wieku
XVIII wiek był dla Nowej Marchii okresem burzliwym, naznaczonym wojnami i zmianami geopolitycznymi. Te wydarzenia ukształtowały jej tożsamość i miały wpływ na jej dalsze losy. Klęski Szwedów w III wojnie północnej (1701-1721) wymusiły zmiany w prowincji. Utrata Szczecina na rzecz Brandenburgii wraz z ujściem Odry umocniła pozycję Hohenzollernów jako liderów regionu.
Wojna ta, znana również jako “wielka wojna północna”, była krwawym spektaklem na arenie europejskiej. Dania, Norwegia, Rosja, Saksonia, Prusy i Rzeczpospolita (od 1704 roku) stanęły naprzeciwko Szwecji. Polskie ziemie stały się areną licznych starć, mimo formalnej neutralności kraju. Konflikt pochłonął ogromne koszty. Traktat w Nystad z 1721 roku ustanowił Rosję nową potęgą, kończąc jednocześnie dominację Szwecji w Europie.
Bitwa pod Sarbinowem 25 sierpnia 1758 roku podczas wojny siedmioletniej.
Zajęcie Śląska przez Fryderyka II w latach 40. XVIII wieku miało również wpływ na Nową Marchię. W 1742 roku ziemia świebodzińska została włączona do prowincji jako część zdobytego terytorium. Wojny śląskie wciągnęły Prusy w serię konfliktów z koalicją austriacko-rosyjsko-francuską. Wojna siedmioletnia (1756-1763) odcisnęła piętno na historii Nowej Marchii. Na jej terenie rozegrały się trzy główne bitwy: pod Sarbinowem (1758), Sulechowie (1759) i Kunowicami (1759). Wojska rosyjskie plądrowały prowincję, opuszczając ją dopiero w 1762 roku po śmierci carycy Elżbiety.
Ameryka nad Wartą: historia kolonizacji fryderycjańskiej
Jednym z kluczowych wydarzeń końca wieku XVIII była kolonizacja fryderycjańska, zainicjowana przez króla Prus Fryderyka II.
Głównym celem kolonizacji było zagospodarowanie nieużytków, takich jak bagna i lasy, oraz zwiększenie populacji prowincji. W ramach tej inicjatywy osuszono tereny nadwarciańskie, wybudowano wały przeciwpowodziowe i kanały melioracyjne, a także założono nowe wsie.
Osadnicy przybywali z różnych krajów, w tym z Niemiec, Rzeczypospolitej i Holandii. Otrzymywali oni ziemię i wsparcie finansowe w zamian za zagospodarowanie terenu i płacenie podatków.
Kolonizacja fryderycjańska przyniosła wiele korzyści Nowej Marchii. Powstały nowe osady, wzrosła liczba ludności, a rolnictwo stało się bardziej wydajne. Jednakże, kolonizacja miała również negatywne skutki. Zniszczono naturalny krajobraz, a wiele osób zostało wysiedlonych ze swoich domów. Dzisiaj “Ameryka nad Wartą” jest już tylko wspomnieniem. Pozostały po niej malownicze tereny torfowiskowe i nazwy miejscowości nawiązujące do amerykańskich miast.
Nowa Marchia w XIX wieku: od Napoleona do Prus
Po rozbiorach Polski Nowa Marchia stała się ważnym węzłem gospodarczym Prus. Łączyła ona centralne regiony kraju z terenami zagarniętymi przez Prusy, w tym z Warszawą, jednakże na początku XIX wieku, wraz z rozwojem przemysłu i kolei, Nowa Marchia zaczęła tracić swoją dominację ekonomiczną. Na czoło wysunęły się inne regiony, takie jak Nadrenia i Górny Śląsk.
Nowa Marchia w roku 1818
W 1806 roku Prusy poniosły klęskę pod Jeną. Armia Napoleona zajęła Nową Marchię, w tym Kostrzyn. Okupacja francuska trwała do 1814 roku.
Po kongresie wiedeńskim w 1815 roku Nowa Marchia stała się częścią prowincji brandenburskiej. W jej skład weszły m.in. Choszczno, Strzelce Krajeńskie, Gorzów, Myślibórz i Chojna. W XIX wieku Prusy przeżyły okres dynamicznego rozwoju. Reformy gospodarcze i uwłaszczenie chłopów doprowadziły do zmian w strukturze społeczeństwa i sytuacji prawnej obywateli. W Nowej Marchii nadal dominowały wielkie latyfundia. Rozwijał się jednak również przemysł, głównie w większych miastach, takich jak Gorzów, Kostrzyn i Drawsko. Od połowy XIX wieku rozwijała się również sieć kolejowa.
Pierwsza Wojna Światowa, czasy Republiki Weimarskiej i początki III Rzeszy to okres względnego spokoju w Nowej Marchii.
W 1938 roku zlikwidowano pruską prowincję Marchia Graniczna Poznań – Prusy Zachodnie. Część jej terytorium włączono do Nowej Marchii.
Nowa Marchia była ważnym regionem Prus w XIX wieku. Choć z biegiem czasu traciła ona swoje znaczenie gospodarcze, nadal odgrywała istotną rolę w życiu państwa.
Nowa Marchia w ogniu II wojny światowej
Nowa Marchia, podobnie jak Śląsk czy Pomorze, doświadczyła względnego spokoju w pierwszych latach II wojny światowej. Jednak wraz z załamaniem się frontu wschodniego w 1944 roku, wojna dotknęła wszystkich mieszkańców. Od końca 1944 roku na tereny Nowej Marchii napływały fale uchodźców. Uciekali oni przed Armią Czerwoną ze wschodu i przed alianckimi bombardowaniami z zachodu. Szacuje się, że liczba uchodźców mogła równać się nawet połowie ówczesnej populacji.
Walki o miasta twierdze, takie jak Kostrzyn, spowodowały ogromne zniszczenia. Drawsko Pomorskie straciło 80% zabudowy, Choszczno 85%, Kalisz Pomorski i Kostrzyn 90%, a Dębno 30%. Niektóre miasta, jak Myślibórz, były niszczone jeszcze po zakończeniu walk.
Powrót do Macierzy? Propaganda i rzeczywistość na Ziemiach Odzyskanych
W pierwszych tygodniach po kapitulacji Niemiec na “Ziemie Odzyskane” powróciła fala uchodźców niemieckich. Skupienie ludności stwarzało ogromne problemy z zakwaterowaniem i wyżywieniem. Kolejne etapy migracji obejmowały wysiedlenie wojskowych, “dobrowolne” wyjazdy Niemców oraz masowe przesiedlenia do stref okupacyjnych. W latach 1948-1959 migracje te miały już mniejszy zasięg, a obejmowały głównie przesiedlenia siły roboczej, likwidację obozów pracy i łączenie rodzin. W tym samym czasie rozpoczęto zasiedlanie ziem ludnością polską, głównie z Kresów Wschodnich i centralnej Polski. Władze PRL prowadziły intensywną propagandę, mającą na celu przekonanie Polaków do “powrotu do Macierzy”. Tereny te określano jako “ziemie piastowskie”, “ziemie powracające”, “ziemie macierzyste”, a nawet “Ziemie Odzyskane”. W Nowej Marchii próbowano wprowadzić termin “Środkowe Nadodrze”, ale nie zyskał on większego poparcia.
Skąd idea powrotu do Macierzy?
“Powrót za Ziemie Odzyskane”
Po pierwsze, władze PRL chciały uzasadnić historycznie przejęcie tych ziem. Propaganda głosiła, że ziemie te od wieków należały do Polski i zostały nam “skradzione” przez Niemców. Po drugie, propaganda miała na celu zintegrowanie społeczeństwa polskiego na nowych ziemiach. Wzbudzenie poczucia wspólnej historii i tożsamości miało pomóc w zbudowaniu nowego życia na “Ziemiach Odzyskanych”. Należy jednak pamiętać, że rzeczywistość była daleka od propagandowego obrazu. Przesiedleńcy napotykali wiele trudności, takich jak brak infrastruktury, zniszczenia wojenne i problemy z adaptacją do nowego środowiska.
Zakończenie opowieści o Nowej Marchii, czyli historia Królestwa Prus, konfliktów z XVIII wieku, takich jak III Wojna Północna, historia kolonizacji obszaru Żuław Cedyńskich oraz odnowionego pałacu w Mierzęcinie. Zapraszam na podróż przez kolejne trzy wieki historii na YouTube oraz na większości platform podcastowych
