Eryk Pomorski – legenda i historia. Szlak Gryfitów po raz drugi z Darłowem w tle. (Podcast, Odcinek #62)

W okresie rozbicia dzielnicowego Pomorza Gryfici panowali nad mocno rozdrobnionymi włościami. Eryk Pomorski, włodarz księstw słupskiego i starogardzkiego, osiadł w Darłowie, swoim rodowym Rugenwalde. Choć opisywany jako mądry, źródła są niejednoznaczne. Zmarł w 1459 r. w Darłowie w wieku 77 lat, co wówczas było rzadkością. Jednak historycy, tak jak Janusz Władysław Szymański, przedstawiają go jako impulsywnego i nadmiernie wojowniczego, co wywołało spory z Holsztynem i konflikt z Hanzą.

Narodziny Eryka Pomorskiego i Sytuacja w Danii

W roku 1382, kiedy w sąsiedniej Polsce trwa bezkrólewie po śmierci Ludwika Węgierskiego, kiedy na Litwie umiera jeden z najznamienitszych władców Kiejstut Giedyminowicz, a Moskwa zdobyta jest przez Tatarów z Białej Ordy rodzi się na zamku w Rugenwalde, dzisiejszym Darłowie młody książę, któremu rodzice nadali imię Bogusław, co się zdarza w historii rodu Gryfitów dość często.

Jego ojcem jest książę pomorski Warcisław VII i księżna Maria, córka księcia meklemburskiego Henryka III i – Ingeborg duńskiej królewny, córki króla Waldemara IV Oldenburga. I to jest w tej historii informacja ważna.Waldemar IV zwany także Atterdag, miał kilkoro dzieci min. Księcia Koronnego Krystiana, który zmarł w wieku 19 lat i córkę Małgorzatę. Ostatecznie wieku dorosłego dożyły tylko Małgorzata i Ingeborg. Małgorzata będzie również istotna w tej opowieści. 

Aby zrozumieć całą historię przenieść należy się do ówczesnej Danii, gdzie delikatnie mówiąc są pewne kłopoty z osadzeniem tronu….

Małgorzata I była córką króla Waldemara IV Atterdaga i jego żony Elżbiety Pomorskiej. Waldemar IV uznawany był za jednego z najlepszych władców Danii. Ten wykształcony król początkowo władał tylko północną Jutlandią, stopniowo jednak odzyskał resztę Jutlandii, Zelandię i inne tereny spustoszonego i podzielonego za panowania poprzedniego króla kraju; w 1361 ponownie zjednoczył Danię przyłączając do niej Scanię i Gotlandię. (Warto popatrzeć na mapę Europy, zachęcam).

Po śmierci wspomnianego już Waldemara IV w 1375 roku, jego wnuk Olaf II został królem Danii. Jednak Olaf II był wówczas jeszcze nieletni i niezdolny do samodzielnego sprawowania władzy, dlatego Małgorzata I, jako matka Olafa II, objęła regencję i rządziła w jego imieniu. Niestety, Olaf II zmarł w 1387 roku, a, że był nieletni oczywiście nie pozostawiając potomstwa. Po jego śmierci Małgorzata I kontynuowała samodzielne rządy jako królowa Danii. Było ona także wdową po królu Norwegii Hakanie, więc sprawowała rządy regencyjne w Norwegi, a po buncie możnowładców przeciwko królowi Albrechtowi III przejęła także władzę w Szwecji. 

Jej panowanie odegrało kluczową rolę w utworzeniu Unii Kalmarskiej, która połączyła Danię, Szwecję i Norwegię pod jej władzą.W 1397 roku Małgorzata I zdołała osiągnąć porozumienie z arystokracją szwedzką i norweską, co zaowocowało podpisaniem Aktu Założycielskiego Unii w szwedzkim Kalmarze. Unia Kalmarska formalnie ustanowiła Małgorzatę I jako władczynię wszystkich trzech królestw. 

W praktyce jednak Unia Kalmarska była bardziej luźnym związkiem, a poszczególne królestwa zachowało Swoją autonomię.Małgorzata I zmarła w 1412 roku, ustanawiając wcześniej sukcesję i zatwierdzając ją prawnie.

Początki Eryka

Na swojego następcę Małgorzata I wybiera sobie wnuka swojej siostry Ingeborg, wspomnianego już sześcioletniego darłowskiego księcia Bogusława, dość powiedzieć, że był on chyba jedynym spadkobiercą duńsko-norweskiej regentki, która młodego księcia adoptowała.Najprawdopodobniej zrobiła to w lutym 1388 roku, po przybyciu na dwór duński chłopca wraz z ojcem Warcisławem VII, Bogusław zmienia imię na bardziej skandynawskie – Eryk, który już w roku 1392 zostaje koronowany na króla….najpierw Norwegii. I tak pierwszy i ostatni Gryfita wkłada królewską koroną. O ile w Norwegii korona była dziedziczna, to króla w Szwecji i Danii musiały zaakceptować tamtejsze rady państwowe, więc należy słusznie zauważyć, że pewien rodzaj demokracji szlacheckiej to nie tylko polska specjalność. Obwołanie Eryka królem Szwecji i Danii następuje więc kilka lat póżniej bo w 1396 roki.

Zmiana imienia była oczywiście propagandowa, a imię Eryk nawiązywało do powszechnego w Skandynawii kultu św Eryka, nawiasem mówiąc w Danii był on Erykiem VII, w Norwegii Erykiem II, a w Szwecji widać imię to było nad wyraz popularne bo tam był Erykiem XIII. Przesądnym słuczom dodam spojler – ta trzynastka przynosi mu pecha właśnie w Szwecji.

Współcześni Erykowi żartowali, że został królem z woli Boga i Margarete…..I podobnie brzmi  tytuł książki o Eryku Pomorskim autorstwa Jana Wołuckiego. 

Król trzech królestw.

Eryk nazwany później Pomorskim, nie miał zbyt wiele do gadania jako czternastolatek. Rządziła dalej Małgorzata starając się stabilizować politykę trzech królestw, a także unikać konfliktów zewnętrznych. O ile w Danii i Norwegii szło dość sprawnie, to w Szwecji niestety jak po grudzie, co nie pozostanie później bez konsekwencji w panowaniu Eryka. Jednak ostatnie lata regentki nazywane są przez historyków “pokojem królowej Małgorzaty”. Powiedzieć trzeba, że musiała to być fascynująca i charyzmatyczna kobieta, której Eryk i Dania zawdzięczają wiele. 

Eryk objął władzę po śmierci Małgorzaty w 1412 roku, krew pomorska się odezwała – jego planem było utworzenie “Dominium Maris Baltici”. Jego plany imperialne to utworzenie imperium od rzeki Newy poprzez Finlandię i Estonię, Pomorze, aż po Norweskie Bergen i Grenlandię. Od początku nie mogło się to spodobać ówczesnemu kartelowi handlowemu czyli miastom Hanzy oraz wciąż jeszcze silnemu, mimo, że pobitemu przez Jagiełłę Zakonowi Krzyżackiemu, lojalnemu lennikowi Rzymskiego Cesarstwa, a także innym poddanym Cesarstwa – grafom Holsztynu.

Warto też wspomnieć, że Eryk zawarł polityczny mariaż z dworem angielskim, poślubiając córkę króla Anglii Henryka IV z rodu Lancasterów. 

Czyli pierwszym krokiem ku Imperium jest osłabienie Hanzy i zajęcie Holsztynu, a także rozbudowa miast i twierdz nadmorskich. Nowe przywileje, aby zrównoważyć Hanzę otrzymuje 49 miast duńskich, 12 szwedzkich i 5 norweskich. Dość powiedzieć, że szwedzkie Malmo do dziś nie bez powodu nosi gryfa w herbie.

Wojna z Holsztynem i Hanzą nie przynosi żadnych efektów i po wyczerpujących walkach oraz niewiele przesuwającej się linii granicznej w 1435 roku zostaje zawarty pokój w Vordinborgu kończący tę wojnę. Na wojnie tej wiele traci Szwecja nie będąc bezpośrednio zainteresowana profitami ze zdobycia Holsztynu. Warto wspomnieć, że Eryk kilkakrotnie był już w posiadaniu tego księstwa, skąd wypierali go holsztyńscy władcy. Nie pomogła nawet pomoc pomorskich sojuszników książąt Bogusława i Barnima (darujmy sobie ich numery porządkowe :)). Konflikt z Holsztynem to także wojna celna o opłaty w cieśninach duńskich, blokada handlu osłabia Hanzę i wpływy pieniędzy do trzech królestw, Unia Kalmarska trzeszczy.

Trzeba też wspomnieć o Eryku i …..sprawie polskiej. Początkowo zawarł on sojusz polityczny z Jagiełłą w 1419 roku starając się nawet o rękę Jadwigi Jagiellonki dla swego siostrzeńca Bogusława, aby zrównoważyć siłę Zakonu Krzyżackiego w basenie morza Bałtyckiego, i aby wraz z książętami pomorskimi z tym samym zakonem zawrzeć sojusz przeciwko Jagielle i uczestniczyć w jego ślubie z czwartą żoną w Krakowie podczas podróży do ziemii świętej w 1424 roku.

Wojna Holsztyńska jest bez zakończenia, jednak pochłaniająca siły i środki…..między innymi środki pochodzące z Królestwa Szwecji, które w przeciwieństwie do Danii nie ma nic z tej wojny

Bunt Endelbrekta

No i Szwecja się buntuje. Wiadomym jest, że już przed przejęciem władzy przez Eryka nastroje wśród części rodów szlacheckich w Szwecji nie były zbyt przychylne, ze względu na politykę regentki Małgorzaty, która ograniczyła szlachetnie urodzonym część przywilejów i wycofała się z dzierżaw majątków królewskich, aby zreperować finanse państwa. Po śmierci Małgorzaty Eryk próbował załagodzić sytuację, lecz konflikt narastał. 

Konflikt Eryka polegał na pojmowaniu Unii Kalmarskiej, dla Eryka unia była jednym organizmem, podczas gdy wśród możnych dominowały, powiedzmy regionalne “egoizmy”. Poza tym Eryk sprawował rządy w bardzo autorytarny sposób, wbrew radzie państwowej, która od lat współuczestniczyła w rządzeniu państwem przez tzm “tingi”. 

Tingi to po polsku rzeczy czyli najprawdopodobniej chodziło o uchwały. 

Choć historycznie Tingi to plemienne zgromadzenia wolnych męższczyzn, tradycja nawiązująca do czasów wikińskich. Warto wspomnieć, że dziś parlamenty Danii, Norwegii czy Wysp Owczych mają w nazwie ting, Duński parlament to na przykład Folketing.

Eryk Pomorski nie liczył się również z rekomendacjami w obsadzaniu urzędów, osadzając na nich szlachciców  rodów Duńskich i Pomorskich. Dodatkowo rzadko bywał w Szwecji, bo polityka Dominium maris Balici, wymagała wielu podróży zagranicznych i układów bądź to z sąsiadami, bądź  to z papieżem czy również z Cesarzem, Świętego cesarstwa Rzymskiego. Łagodziła to obecność jego żony Filipy Lancaster, ale do czasu, bo ta zmarła w 1430 roku, a była wierną i inteligentną partnerką. Nawiasem mówiąc Filipa pochowana jest w Szwecji, w klasztorze Vadstena, gdzie do dziś zobaczymy jej nagrobek w kościele klasztornym. Niektóre źródła podają, że osadzenie żony w tym opactwie było karą za samowolny atak na Stralsund, czy może Strzałów, lub Strelow po pomorsku, podczas pielgrzymki Eryka do Ziemi Świętej. Strelow, pomorskie miasto Hanzy stojące po stronie grafów Holsztyńskich.

Niepowodzenia wojenne zbiegły się z zamieszkami wewnątrz Szwecji w której urzędnicy królewscy coraz brutalniej egzekwowali powinności podatkowe. Nie pomogło też forsowanie swego krewnego Bogusława IX na namiestnika Szwecji. Przysłowiową iskrą stał się bunt szlachty, mieszczan i chłopstwa w prowincji Dalarna, znajdującej się w Środkowej Szwecji tuż przy granicy z Norwegią. Lokalne rozruchy przerodziły się w powstanie przeciwko królowi i Danii, na której czele stanął szlachcic niemieckiego pochodzenia Engelbrekta Engelbrektsona. Istnieją domniemania również o wsparciu Szwedzkiego powstania przez Hanzę, czyli jak już powiedziałem kartel miast bałtyckich, które Eryk próbował osłabić.

Szwedom nie zależało na detronizacji króla, tylko na wyważeniu królewskiej władzy i desygnowaniu namiestnika sprawującego władzę pod nieobecność króla. Szlachta pod wodzą Engelbrekta wyznaczyła królowi bardzo krótki termin na spotkanie pojednawcze, na który nie zdążył się stawić. Uznano to za abdykację.

W międzyczasie zmienia się przywódca rebelii. Engelbrekt zostaje zamordowany przez okrutnego marszałka Karola Bonde, który to staje na czele rebelii. Okrucieństwo Karola Bonde doprowadza do prób negocjacji z Erykiem, jednak mleko jest rozlane. Gryfita traci oficjalnie władzę w królestwie Szwecji i Danii w 1439, a w Norwegii w 1442. Karol Bonde wkłada szwedzką koronę i odtąd zwać się będzie Karolem VIII, w Danii i Norwegii na tron wstępuje Chrystian I Oldenburg, z którym Karol VIII tłucze się niemiłosierni. Uwaga spoiler – nie skończy się dla Bondego dobrze.

Gotlandia

W latach 1439-1449 od detronizacji we wszystkich trzech królestwach Eryk rezydował na wyspie Gotlandii, co ponoć zawsze było jego planem ‘B’, bo jak pisze pani Barbara Gawrońska Pettersson z Uniwersytetu Królewskiego w Oslo, w swoim opracowaniu “Eryk Pomorski w oczach Szwedów – Współczesnych jemu i współczesnych nam: “….w roku 1436 Eryk podarował zarządcy zamku w Visborg srebrną łyżeczkę z wygenerowaną łacińską inskrypcją Moja nadzieja w Gotlandii i morzu”. Rezydujący na Gotlandii zdetronizowany król uzyskał przydomek Pirat, jednak działalność ta była całkowicie legalna. Ertyk mógł tytuować się królem Gotów, czyli królem mieszkańców Gotlandii i kontrolować żeglugę na podległych mu wodach. Więc nie okradał statków tylko pobierał stosowne opłaty za przekraczanie własnych wód terytorialnych, jednak jeśli ktoś nie chciał zapłacić używał środków delikatnie mówiąc łagodnej perswazji. Jeśli popatrzymy na mapę morza bałtyckiego Gotlandia leży na drodze ze Szwecji do portów Zakonu Krzyżackiego, które panowało od Królewca do Rewla, czyli dzisiejszego Talina, może dalej…, a także do Rzeczypospolitej i Księstewek Pomorskich, których porty były członkami wielokrotnie wspominanej już Hanzy. Nic dziwnego, że o wyspę upomniał się szwedzki król Karol VIII Bonde, jednak Eryk odparł wszystkie szwedzkie ataki na Visby. Umęczony wojną na złość Szwedom oddał wyspę duńsko-norweskiemu królowi, wspomnianemu już Christianowi I Oldenburgowi.

Czas bytności Eryka Pomorskiego na Gotlandii opisała nieprzychylna mu Kronika Karola, utwór opisujący czas rządów Eryka i dojście do władzy Karola VIII tak pisze:

“Gdy Szwedzki Statek wpłynie, dłoń Eryka go nie minie, palił on statki, niewolił rycerzy, złota coraz więcej miał w zamkowej wieży (…) Gdy o tym słyszeli na duńskim dworze jeno się zaśmieli, Król Krystian mawiał: wuj siadł na Ostrowi, nie dziw, że bierze co z wody wyłowi”. To złoto nam jeszcze powróci. 

Darłowo

Na przysłowiową emeryturę wylądował w Darłowie. Istnieje legenda. Że jego życiową partnerką została po śmierci żony jej dwórka Cecylia, która była Dunką lub Angielką, a legendy głoszą, że była nieprzyzwoicie piękna. Najprawdopodobniej już na Gotlandii zawarli tajne małżeństwo zwane morganatycznym. Taki związek zawarty przez członka rodu królewskiego, lub książęcego z osobą niższego stanu, nie zmienia jego statusu, ale dzieci z takiego związku nie mają praw do królewskich czy książęcych tytułów. 

Jest to czas rozbicia dzielnicowego Pomorza w którym oczywiście rządzą Gryfici, ale włości są mocno rozdrobnione. Eryk obejmuje władzę w księstwie słupskim i starogardzkim na stałe rezydując w Darłowie, Rugenwalde w którym przyszedł na świat. Ponoć był władcą roztropnym u którego inni książęta szukali rady i oparcia. Jego międzynarodowa kariera zakończyła się w roku 1459, zmarł w Darłowie osiągając wiek 77 lat co było fenomenem na ówczesne czasy, gdyż jego krewni dożywali 40 czy 50 lat. Niestety pisane źródła chyba niesprawiedliwie traktują postać Eryka Pomorskiego. Janusz Władysław Szymański w swoim poczcie władców pomorza pt “Książęcy ród Gryfitów” tak przedstawił bohatera dzisiejszego podcastu:

“Lekkomyślny, skłonny do nagłych decyzji, nadmiernie wojowniczy pozbawiony talentu wojennego. Rychło wdał się w niepotrzebny spór z grafami Holsztynu i doprowadził Danię do wojny z Hanzą”.

Eryk Pomorski – Król Trzech królestw

ZAPRASZAM NA SPOTIFY I INNE PLATFORMY PODCASTOWE.