Obrona Szczecina 1713 i Pomorze pod panowaniem szwedzkim. (Podcast, Odcinek #30)

W sierpniu 1711 roku połączone siły Rosjan, Duńczyków i wspieranych przez Rzeczpospolitą i Sasów docierają do Pomorza Szwedzkiego. Czym było Pomorze Szwedzkie?

Nad twierdzą w Szczecinie dowództwo obejmuje Generał Ernst Detlof von Krassow, szwedzki arystokrata ze starego rodu pochodzącego z wyspy Rugia, czyli, żeby było śmiesznie Szwed pochodzenia słowiańskiego. Obronę Stralsungu, powierza innemu generałowi Karlowi Gustawowi Dukerowi. Tak przygotowuje się obrona wschodnich rubieży prowincji.

Cały teren wokół zostaje zajęty i splądrowany przez koalicyjne wojska, a szwedzki opór koncentruje się w dwóch miastach, jednak zima zastaje atakujących i wojska Rosyjsko-Saskie wycofują się do Polski na skutek braku aprowizacji, czyli Rzeczpospolita żywi ich przez całą zimę. Możecie wyobrazić sobie co to oznacza dla naszej wykrwawionej Polski biorąc pod uwagę fakt, że aprowizację wojska wprowadził dopiero Napoleon.

Miasto z morza

Jeśli ktoś odnosi wspomnienia z Cudownej Podróży, słynnej powieści autorstwa Selmy Lagerlöf lub może nawet kreskówki opartej na tej historii, to dobrze wie, że to doskonały punkt wyjścia do opowieści o Pomorzu Szwedzkim. Nils Holgersson, pierworodny buntownik i leniuch, zostaje przemieniony w krasnala i rusza w podróż na grzbiecie gęsi Marcina, co stanowi urocze nawiązanie do samego autora tekstu. W samym tekście Niels i Marcin spotykają dwukrotnie miejscowego Bociana, pana Ermenricha, po czym wspólnie lądują w bajecznie malowniczym średniowiecznym mieście wyłaniającym się prosto z morza, o którym Niels wspomina: „Każdy dom był tak zbudowany, że przechylał się na bok”, co przywodzi na myśl legendy o Jomsborgu, Vinecie lub może Wolinie, gdyż może to być ta sama lokalizacja. To miasto, wznoszące się z dna morza raz na sto lat, tylko na jeden dzień, jest jedynym miejscem poza Szwecją wspomnianym w książce.

Wojna trzydziestoletnia

Historia Pomorza rozpoczyna swoją narrację w okresie wojny trzydziestoletniej, konfliktu, który zaczął się od defenestracji w Czechach. Incydent praski spowodował lawinę reakcji, gdyż nie chodziło tu tylko o wyrzucenie posłów z okna na pierwszym piętrze. To był pretekst do wyznaczania dominacji religijnej, a zasada “Cuius regio, eius religio” wprowadzona za czasów Karola V i ustalona w Pokoju Augsburskim z 1555 roku nie była wystarczająco silna, by powstrzymać te niepotrzebne konflikty.

Warto zauważyć, że okres wojny trzydziestoletniej pokrywa się z panowaniem na Pomorzu ostatniego księcia z dynastii Gryfitów, Bogusława XIV. Istotnym faktem jest również, że na mocy Traktatu Pyrzyckiego z 1493 roku, zawartego między Pomorzem a Brandenburgią, Hohenzollernowie zrzekli się swojego lennego zwierzchnictwa, zachowując jednak prawo do sukcesji w przypadku wygaśnięcia dynastii Gryfitów. Trzydzieści lat później ten traktat został potwierdzony w Grminitz. Pomimo tego, że ostatni z Gryfitów zmarł bezpotomnie w marcu 1637 roku, ziemia nie przypadła Hohenzollernom, choć miało tak być zaplanowane.  

Ta wojna, tragiczna dla Pomorza, rozpoczęła się na Północy w roku 1618. Cesarska Armia Katolicka, pod dowództwem „Generała Bałtyku” Albrechta von Wallensteina, zmusiła armię duńsko-północnoniemiecką do kapitulacji. To był czas serii klęsk dla protestantów, jednak w 1628 roku Wallenstein nie zdołał zdobyć Stralsundu, dzięki pomocy szwedzko-duńskiej, co uniemożliwiło Habsburgom kontrolę nad wybrzeżami Bałtyku. Sytuację dodatkowo skomplikowały ogłoszenie Edyktu Restytucyjnego przez cesarza Ferdynanda II, syfilis Wallensteina oraz plotki o jego ambicji przejęcia korony cesarskiej, które doprowadziły do jego odwołania i przystąpienia Szwecji do wojny.

Edykt Restytucyjny z 1639 roku nakazuje zwrot majątków katolickich, które zostały zsekularyzowane przez księstwa protestanckie na mocy Traktatu z Pasawy z 1552 roku. Przykłady takich zsekularyzowanych dóbr to na przykład klasztory w Eldenie i Kołbaczu, które zostały zsekularyzowane w 1535 roku. Celem edyktu było odzyskanie tych dóbr, co stanowiło naruszenie prawa Cesarstwa, ponieważ nie było zgody Sejmu Rzeszy. Dotyczyło to aż 12 księstw biskupich oraz około 500 klasztorów i innych majątków kościelnych.

Oficjalnie król szwedzki Gustaw Adolf włączył się do wojny, aby wesprzeć swoich protestanckich braci, ale nieoficjalnie kierował się zasadą “Dominium Maris Baltici”, czyli dążeniem do stworzenia jak największej szwedzkiej enklawy nad Morzem Bałtyckim. Księstwo Pomorskie, które próbowało zachować neutralność, zostało zagrożone desekularyzacją swoich dóbr państwowych. Po dwóch latach od bohaterskiej obrony Stralsundu nadszedł czas na rozpoczęcie wojny szwedzkiej.

W 1630 roku wojska szwedzkie zajęły Rugię, a w lecie tego samego roku Gustaw II Adolf wylądował na wyspie Uznam z 12 000 żołnierzy, wypierając wojska cesarskie Ligi Katolickiej z księstwa do lata 1631 roku.

W 1637 roku wymarła pomorska dynastia Gryfitów, co spowodowało spór o sukcesję tronu. Elektor brandenburski twierdził, że ma prawo do tronu, ale korona szwedzka zastrzegła sobie panowanie nad Pomorzem jako rekompensatę za walkę po stronie niemieckiej Unii Protestanckiej. W taki sposób Szwecja dokonuje przejęcia władzy militarnie (ius belli) – co zostaje ujęte w traktacie westfalskim z 1648 roku, kończącym trwającą trzydzieści lat wojnę. Księstwo Pomorskie znajduje się w unii personalnej z Szwecją, a królowa Krystyna staje się pierwszym szwedzkim monarchą, który sprawuje władzę nad tym obszarem. Innymi słowy, zostaje księciem Pomorskim. Pomorze pozostaje terytorium w ramach cesarstwa niemieckiego i podlega jego prawom, nigdy nie zostaje włączone do Szwecji ani uznane za szwedzkie, jak na przykład duńskie prowincje Skania i Halland. W prowincji gubernator reprezentuje koronę. Ze względu na niemieckie pochodzenie szwedzkiej linii królewskiej Pfalz-Zweibrücken, cesarz niemiecki mógł „na zawsze” zachować Pomorze, Wismar, Bremer-Verden bez Bremy i kapitułę katedralną w Hamburgu. Jest to nieco skomplikowane, ale tak stanowi traktat.

Podział Księstwa Pomorskiego

Warto zaznaczyć, że wówczas nastąpił podział Księstwa Pomorskiego na dwa obszary – Vorpommern, czyli Pomorze Przednie, rozciągające się od Rugii do Szczecina, oraz Pomorze Tylne, czyli Hinterpommern, obejmujące biskupstwo Kamieńskie, Kołobrzeg i Słupsk, czyli obszary, które obecnie znajdują się w granicach Polski, a wówczas trafiły pod panowanie Elektora Brandenburskiego. Pokój nie utrzymał się długo, gdyż już w 1670 roku Szwecja i Brandenburgia zaczęły walczyć o Pomorze. Jednakże w międzyczasie doszło do ważnego wydarzenia w historii Polski – potop szwedzki. Podczas panowania niefortunnego króla Jana Kazimierza, w 1657 roku, dzięki traktatom zawartym w Welawie i Bydgoszczy, Prusy Książęce z Królewcem jako stolicą uzyskały niezależność od Rzeczypospolitej. W zamian Elektorat Brandenburgii, który pozostawał od 1618 roku w unii personalnej z Prusami, zerwał sojusz ze Szwecją.

Początki Pomorza Szwedzkiego

W latach siedemdziesiątych XVII wieku Szwecja i Brandenburgia prowadziły zażartą batalię o sukcesję na tronie Pomorza. Jednakże, z interwencją francuską, obszar Szwecji skurczył się jedynie do fragmentów na wschód od Odry, co zapieczętował pokój zawarty w St. Germain w 1676 roku (ważne jest, aby odróżnić ten pokój od wcześniejszego zawartego sto lat wcześniej w St. Germain, który zakończył wojnę religijną we Francji). Prusy wykorzystywały taktykę “Salami” wobec Pomorza, co doskonale pokazała Wojna Północna, ale o tym później.

Mapa obszaru oddanego Brandenburgii w 1679 roku na wschód od Odry

W 1653 roku powołano najwyższy sąd dla szwedzkich terytoriów w Niemczech, znanego jako Trybunał w Wismarze. Ustanowienie tego sądu było wyjątkowym przywilejem, który zapobiegał rozstrzyganiu sporów prawnych z koroną szwedzką przed niemieckimi sądami krajowymi. Mamy tutaj interesujący, podwójny status terytoriów niemieckich, które funkcjonowały zarówno jako hrabstwa i poddane niemieckie, jak i prowincje szwedzkie. Na Pomorzu, zwłaszcza na terenach wiejskich, przedstawiciele szlachty i miast desperacko bronili swoich przywilejów. W rezultacie, w 1663 roku Pomorze Szwedzkie zachowało swoją pierwotną formę rządzenia, opartą na dawnej książęcej strukturze władzy, która sięgała czasów Gryfitów, przetrwając aż do 1806 roku. Szczecin stał się stolicą guberni, a jej rządy sprawował gubernator generalny Królestwa Szwecji. Pierwszym gubernatorem prowincji w 1675 roku został Carl Gustaw Wrangel, znany jako błyskotliwy dowódca z okresu wojny trzydziestoletniej, który dowodził m.in. w Bitwie pod Warszawą w 1656 roku, będącej największą porażką armii Rzeczypospolitej w dziejach wojen polsko-szwedzkich.

Pomorze spłonęło

Szacuje się, że aż dwie trzecie mieszkańców Pomorza zginęło w wyniku wojny trzydziestoletniej. W XVII wieku, w niemieckiej piosence dziecięcej “Pommernland ist abgebrannt” (Pomorze spłonęło), dzieci proszone są o modlitwę do Boga, gdyż “Morgen kommt der Schwed” (jutro nadchodzi Szwed). Najemnicy szwedzkiej armii nie byli znani z delikatności czy szlachetności, a ich brutalność została opisana z surową szczerością przez szwedzkiego historyka Petera Englunda w dziele “Ofredsår” (Rok niepokoju). Dlatego właśnie Szwecja pod koniec XVII wieku wprowadziła struktury mające na celu odrodzenie się ludności wiejskiej. Pozwolono Szwedom na przyznanie dóbr na Pomorzu, a pomorskie rody szlacheckie miały możliwość osiedlenia się w samej Szwecji. Niektóre z nich zostały włączone do szlachty szwedzkiej, jak np. von Höpken, Barnekow czy von Essen. W latach 80. XVII wieku powstały dwa ważne warunki integracji Pomorza z imperium szwedzkim. Połączenie pocztowe między Ystad a Stralsundem oraz pierwsza gazeta szwedzkiego Pomorza, Stralsundischer Relations-Curier, odegrały istotną rolę w rozwoju kulturalnym prowincji, umożliwiając Pomorzanom śledzenie wydarzeń politycznych w całym imperium szwedzkim i budując poczucie wspólnoty. Podobny wpływ miały modlitwy za szwedzki dom królewski, które były odczytywane nawet w najmniejszych pomorskich kościołach. Administracja podejrzewała, że szlachta z całego imperium czerpała znaczne korzyści z podatków, a ze względu na trudności z dostępem do majątku na Pomorzu, przeprowadzono w latach 1692-1709 jedno z najdokładniejszych spisów katastralnych w nowożytnych czasach, tzw. Landes-aufnahme, które stało się podstawą opodatkowania całej prowincji. Podczas próby wywozu spisu do Szwecji, duńscy korsarze przejęli statki i zbiory dokumentów, które zostały przesłane do Kopenhagi. Dopiero w 1724 roku część dokumentów dotyczących nowego Pomorza Szwedzkiego powróciła do pruskiego Szczecina, a część trafiła do administracji w Stralsundzie.

Wojna powróciła na Pomorze na początku XVIII wieku, teren zajęły wojska sasko-polskie, rosyjskie i duńskie. Korona duńska formalnie rządziła terytorium szwedzkim w latach 1715-1720. Jednak w styczniu 1721 r. władza została zwrócona Szwecji, natomiast tak jak powiedziałem stolica Pomorza, Szczecin, wraz z innymi terenami, przypadła Prusom. Stralsund do 1815 r. stał się siedzibą gubernatora i królewskiego rządu prowincjonalnego.

Dalsze losy Pomorza Szwedzkiego

Pomorskie ziemie przez większość szwedzkich czasów cieszyły się wyjątkowym spokojem, korzystając z przywilejowanej egzystencji. Jednakże w latach 1757-1762 nadeszła pierwsza prawdziwa wojna światowa, znana jako Wojna Siedmioletnia, która radykalnie zakłóciła życie prowincji. Mimo to, Pomorze uniknęło szwedzkich strat terytorialnych, a mieszkańcy mogli kontynuować swoje życie bez większych przeszkód.

W trakcie tych burzliwych czasów, szczególną uwagę przyciąga Bitwa na Zalewie Szczecińskim, która rozegrała się w roku 1759. Wojna Siedmioletnia szalała w północnych Niemczech, sprawiając królowi pruskiemu Fryderykowi Wielkiemu wiele zmartwień, zwłaszcza po dotkliwej klęsce pod Kunersdorfem. Fakt, że wrogowie Prus byli bliscy osiągnięcia zwycięstwa, rzucił cień niepewności na przyszłość państwa, które dopiero później rozkwitło do potęgi znanego z XIX wieku.

W tym kontekście Szwedzi przemieszczają się na południe, z zamiarem zdobycia pomorskiego wybrzeża, w tym Szczecina, jego stolicy. Zajmując już Świnoujście i blokując port, Szwedzi zmuszają Prusaków do podjęcia działań. Pomimo początkowych oporów w budowie floty wojennej, król Prus decyduje się na stworzenie małej floty, aby powstrzymać postępy wroga.

W ten sposób w Szczecinie powstają galeony takie jak “Książę Heinrich”, “Król Prus”, “Książę Wilhelm” i “Książę Prus”, oraz 4 galery: “Jowisz”, “Merkury”, “Mars” i “Neptun”. Chociaż uzbrojenie tych jednostek jest ograniczone, z jednym moździerzem na małym statku i zestawem dział na większych okrętach, flotylla Prus stawia czoła przeważającym siłom szwedzkim między Ueckermünde a Neuwarp.

W starciu, marynarze pruscy potopili dwie szwedzkie barki, a trzecią wysadzili w powietrze wraz z załogą. Mimo ostatecznego zwycięstwa, Szwedzi nie ryzykują dalszej konfrontacji, zamiast tego decydują się na nieatakowanie Szczecina, licząc na jego poddanie się podczas blokady portu.

Napoleon

Na początku XIX wieku nad Europą zbierają się ciemne chmury, gdy cesarz Napoleon Bonaparte przemieszcza swe wojska na wschód. Choć dla niektórych może to wydawać się nadzieją dla narodów takich jak Włosi czy Polacy, dla Szwedów i mieszkańców Pomorza jest to niepokojący znak. Gustaw IV Adolf, który spędził na Pomorzu Szwedzkim więcej czasu niż jego poprzednicy, zyskując ogromną popularność, postanawia zjednoczyć te ziemie ze Szwecją po rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, kiedy podwójna struktura podległości przestaje mieć znaczenie.

W sierpniu 1806 roku, na miniaturze sejmu w Greifswaldzie, delegaci pomorscy ze wszystkich warstw społecznych postanawiają przystąpić do Szwecji. Niestety, plany te zostają pokrzyżowane przez napoleońskie wojny. Wojska francuskiego sojuszu zajmują Pomorze, a Finlandia w 1809 roku przypada Rosji, co doprowadza do obalenia Gustawa IV Adolfa.

W 1812 roku następca tronu, Jean Baptiste Bernadotte, wylądowawszy na Pomorzu z dużą armią, dołącza do koalicji przeciw Napoleonowi. Dowodzi on Armią Północy podczas bitwy pod Lipskiem w październiku 1813 roku, po czym kieruje się na północ, by stawić czoło Duńczykom, którzy byli sojusznikami Francji.

W nowej sytuacji politycznej Szwecja stara się doprowadzić do pokoju między Danią a Norwegią. W 1814 roku podpisują oni traktat w Kilonii, który zobowiązuje Danię do przystąpienia do antynapoleońskiej koalicji oraz przekazania Norwegii Szwecji. W zamian Dania otrzymuje część Pomorza Zachodniego, która następnie zostaje wymieniona na księstwo Lauenburg na Kongresie Wiedeńskim rok później.

Koniec panowania szwedzkiego

Tak zakończyła się historia Pomorza Szwedzkiego – Szwedzi sami przekazują je za Norwegię, bez większych emocji. Zmiana władzy w tej ostatniej ze szwedzkich prowincji bałtyckich miała miejsce między Prusami a Szwecją w październiku 1815 roku. Opowieści naocznych świadków zachowały wspomnienie tego wydarzenia. Podczas ceremonialnej zmiany pomiędzy szwedzkim a pruskim garnizonem w Stralsundzie oficerowie płakali, a żołnierze, którzy po raz ostatni po 167 latach podnieśli szwedzką flagę, również odczuwali wzruszenie. Prowincja, włączona teraz do reszty Pomorza Pruskiego jako tzw. Neuvor Pomerania, w latach 30. XX wieku stosowała inne zasady prawne niż reszta Prus. W Greifswaldzie istniał niezależny sąd najwyższy, orzekający zgodnie ze zwykłym prawem, co oznaczało, że dawna szwedzka prowincja pozostała wyłączona z bismarckowskich przepisów harmonizacyjnych do 1871 roku.

Zapraszam do wysłuchania na YouTube oraz na większości platform podcastowych.