Jak Jagiellonowie uratowali Księstwo Pomorskie. Bogusław X i jego żona Anna. Szlak Gryfitów po raz pierwszy. (Podcast, Odcinek #25)

Paweł Jasienica relacjonuje wydarzenia związane z Polską w okresie panowania Jagiellonów, kiedy to, poprzez umowę zawartą w Pyrzycach, książę Bogusław X, panujący nad całością Pomorza Zachodniego, uznaje Jana Cicerona Hohenzollerna jako swojego dziedzica.

“26 marca 1493 roku, układem w Pyrzycach, książę całego Pomorza Zachodniego, Bogusław X, uznał swym dziedzicem Jana Cicerona Hohenzollerna, margrabiego brandenburskiego. Bogusław był wtedy ostatnim z dynastii władców Szczecina. Sytuację uratowała poślubiona mu przed dwoma laty Anna Jagiellonka, córka króla Kazimierza. Urodziła siedmioro dzieci i ocaliła dynastię pomorską jeszcze na stulecie przeszło”

Warto zastanowić się teraz, kim był ów władca Pomorza, którego postać upamiętnia pomnik nieopodal zamku książąt przy ulicy Korsarzy w Szczecinie, gdzie dumnie stoi obok księżnej Anny? A także, kim był ten Książę, którego imię nosi najbardziej reprezentatywny deptak w Szczecinie

Dynastia Gryfitów

Należy rozpocząć od samej dynastii, która panowała nad Pomorzem przez ponad pół tysiąca lat. Bez wątpienia byli oni pochodzenia słowiańskiego, choć istnieje kilka hipotez dotyczących ich korzeni. Niektóre wskazują na potomków Świętobora, księcia i rycerza panującego w X wieku. Z kolei siedemnastowieczna tradycja rodowa odwołuje się do legendarnego Gryphusa, uznawanego za pierwszego przedstawiciela rodu. Drzewo genealogiczne na renesansowej Mapie Lubinusa wskazuje Świętobora jako pierwszego Gryfitę.

Istnieje również teoria głosząca, że Gryfici byli boczną linią Piastów. W swojej przedwojennej książce z 1938 roku, “Ziemia gromadzi prochy”, Józef Kisielewski, badacz historii Pomorza, wspomina o dwóch hipotezach, z których druga zdaje się być bardziej prawdopodobna. Zgodnie z nią, przed okresem Mieszka na Pomorzu Zachodnim rządziły miejscowe rody książęce. Dr Leon Koczy, opierając się na Mapie Lubinusa, wyprowadzał dynastię książąt pomorskich z tych dawnych, tubylczych rodów. Jednak prof. Zygmunt Wojciechowski przeciwstawiał się tej tezie, prezentując własną koncepcję, uwzględniającą najnowsze badania. Według niego drobne rody pomorskie musiały ustąpić miejsca Chrobremu, który osadził na grodzie książęcym swego przyrodniego brata Świętopełka, co zapoczątkowało historyczną dynastię.

Jak widać, polityka historyczna była obecna od zawsze. Kisielewski w swojej książce nazywa Gryfitów – Piastami, a za historycznego protoplastę dynastii uważa Warcisława I, księcia plemiennego rządzącego grodami na północy. To właśnie Bolesław III Krzywousty uczynił go swoim lennikiem i nadał mu całe Pomorze Zachodnie w latach 1120–1123. Kolejny władca pomorski z dynastii Gryfitów, Bogusław I, zbliżył dynastie, poślubiając córkę Mieszka III Starego, Anastazję.

Dzieciństwo księcia

Bogusław, urodzony w 1454 roku, prawdopodobnie w Stolp, czyli słupski, jest synem Eryka II, księcia wszech Pomorza. Aby zrozumieć kontekst historyczny, rok 1454 to czas antykrzyżackiego powstania, które stanowiło preludium do wojny trzynastoletniej, o której już opowiadałem, ale do której jeszcze pewnego dnia powrócę.

Jego matka, Zofia, prawie piastówna, jest wnuczką Siemowita IV, uzurpatora królewskiej korony i rywala Jagiełły do polskiego tronu. To właśnie matka zaszczepiła w młodym Bogusławie sympatię do Polski, chociaż według kronikarza Tomasza Kantzowa, młody książę miał stać się ofiarą spisku własnej matki i jej marszałka dworu, niejakiego Jana z Maszewa, który jednocześnie był jej kochankiem. Warto jednak pamiętać, że Kontzow jest wyjątkowo subiektywnym kronikarzem Pomorza, dążącym do udowodnienia wiecznej niemieckości tych ziem i ich władcy.

Jednak ten sam kronikarz zdaje się potwierdzać piastowskie pochodzenie Bogusława, pisząc: “Ów książę Bogusław był postury nadzwyczajnej, dobrze wyrośnięty, tak że nie miał równego pośród wielu wysokich ludzi na ziemi pomorskiej i górował nad wszystkimi niby jaki olbrzym. W młodości miał brązowe włosy, na starość zaś głowę niemal całkiem łysą, toteż nosił czepiec.”

W roku 1466 ojciec Eryk II wysyła Bogusława na dwór krakowski Kazimierza Jagiellończyka. Bogusław zamieszkuje wspólnie z synami królewskimi: Władysławem, Kazimierzem, Janem Olbrachtem i Aleksandrem, pobierając nauki u Jana Długosza. Istnieje zatem duże prawdopodobieństwo, że ten książę pomorski biegle posługiwał się językiem polskim. Zajęcia ze sztuki wojennej prowadził ochmistrz królewski, Stanisław Szydłowiecki, a do grona nauczycieli dołączyli Włosi – humanista Fillipo Buonaccorsi i Ambroży Contarini, dyplomata wenecki. Bogusław zostaje pasowany na rycerza w Malborku, wówczas już koronnym, będącym częścią Prus Królewskich, zatwierdzonych przez Kazimierza IV Jagiellończyka.

Panowanie w Księstwie Pomorskim i jego zjednoczenie

Władzę w Księstwie Szczecińskim i Słupskim Bogusław X objął w 1474 roku po śmierci ojca, Eryka II. Brandenburgia szybko zagroziła wojną, gdy młody książę odmówił złożenia hołdu lennego elektorowi Albrechtowi III Achillesowi. To odmówienie, choć niepopularne, było rezultatem nauk zdobytych podczas pobytu u Jana Długosza.

Elektor brandenburski, sprowokowany, rozpoczął działania zbrojne, rozpoczynając oblężenie Gryfina oraz Pyrzyc, gdzie przebywał Gryfita. Ten jednak sprytnie uciekł z obleganego miasta, przebrany za chłopa. Zaatakowany ponownie dwa lata później przez księcia pomorskiego, Brandenburczycy, silni i zdecydowani, szybko opanowali sytuację. Zajęli Banie, Pełczyce, Kołbacz, zatrzymując się pod Szczecinem.

Tu po raz pierwszy pomocy udzielił polski król Kazimierz Jagiellończyk. Zawarty został rozejm, a gwarancją dziedzicznego prawa do księstwa miało być małżeństwo z Małgorzatą, bratanicą elektora. Jednakże, zanim przejdziemy do Małgorzaty, warto wspomnieć o ważnym wydarzeniu. Na mocy pokoju w Przecławiu w 1479 roku (dzisiejsze Prenzlau), Bogusław uznał zwierzchność lenną Brandenburgii nad księstwem pomorskim. Co więcej, Hohenzollernowie zdobyli prawa do przejęcia księstwa pomorskiego po ewentualnym wygaśnięciu dynastii Gryfitów.

Pod berłem Bogusława X doszło do zjednoczenia wszystkich księstw pomorskich, tworząc państwo obejmujące obszar od Stralsundu (Strzałowa) do Słupska. Zjednoczenie poszło stosunkowo łatwo, ponieważ Bogusław X jest ostatnim żyjącym księciem z Dynastii Gryfitów.

W 1478 roku, po śmierci Warcisława X, Bogusław przejął władzę w Księstwie Wołogoskim, jednocząc tym samym wszystkie księstwa pomorskie w jeden organizm państwowy. Nie nazwano go Wielkim jedynie z tego powodu.

Książę skutecznie uporządkował sprawy finansowe Państwa Pomorskiego, głównie poprzez oszczędności wydatków i przejmowanie rozgrabionych lub zastawionych majątków książęcych. Nieuczciwych poborców podatkowych oraz dzierżawców majątków książęcych usunięto, zastępując ich nowymi, bardziej wykształconymi osobami.

W ramach reformy sił zbrojnych w księstwie, skutecznie zwalczono rozboje, które dotąd były charakterystyczne dla tych terenów. Ponadto, majątek rycerzy-rabusiów, czyli tych, którzy szkodzili bezpieczeństwu na drogach pomorskich i reputacji państwa, był przejmowany. Decyzje te przyczyniły się do poprawy bezpieczeństwa, co zaowocowało odbudową handlu i stymulowało rozwój miast.

Szczególnie widoczne jest to w miastach takich jak Szczecin, Gryfia, Stargard czy Sztrzałów, gdzie w historycznych budynkach można dostrzec bogactwo renesansu – właśnie tego okresu.

Bogusław X przeprowadził również reformę monetarną, wprowadzając nową ordynację menniczą. System bimetaliczny (złoto, srebro) zastąpił monety miedziane, co stanowiło znaczące ograniczenie mennictwa miejskiego, jednak narażało księcia na niezadowolenie ze strony miast. Przykładem może być konflikt ze Strzałowem, który po oblężeniu w 1504 roku zobowiązał się do bicia monety zgodnie z obowiązującą stopą książęcą.

Pierwsze małżeństwo księcia

Na początku swojego panowania na Pomorzu, Bogusław X znalazł się w sferze wpływów Brandenburgii, co skłoniło go do zawarcia małżeństwa z Małgorzatą, córką elektora brandenburskiego Fryderyka II Żelaznego. Niestety, ten związek nie był udany. Małgorzatę oskarżano o zdrady, a późniejszy proces ujawnił, że zdradzała ona Bogusława z własnym medykiem. Razem dążyli do usunięcia ciąży, a celem było umożliwienie objęcia władzy przez rodzinę Małgorzaty, a nie dziedzicom Bogusława. W odpowiedzi na te działania, książę uwięził Małgorzatę w zamku w Wkryujściu, a medyka skazał na śmierć przez głodzenie, choć niektórzy badacze sugerują inne miejsce jego śmierci, takie jak wieża więzienna zamku w Szczecinie.

Małgorzata zmarła niedługo po tych wydarzeniach, a po jej śmierci w 1489 roku pojawiła się idea nawiązania sojuszu między Pomorzem a Polską. Kanonik krakowski i dyplomata Mikołaj Kościelecki rozpoczął rozmowy w sprawie małżeństwa księcia z córką Kazimierza Jagiellończyka, Anną.

Mariaż z Jagiellonami

Wielki książę z rodu Gryfitów zawiera związek małżeński z królewską córką, a Pomorze zacieśnia więzy z Polską. Mówi się, że ślub był wielkim wydarzeniem, choć najpierw podpisano odpowiedni traktat, a sakrament per procura odbył się w Grodnie na Litwie w roku 1490. Królewna Anna otrzymała wówczas posag w wysokości 32 tysięcy florenów węgierskich.

W dniu ślubu Bogusław miał 37 lat i był wdowcem, podczas gdy Anna liczyła zaledwie 15 lat. W tamtych czasach takie małżeństwa były powszechne, gdyż często były aranżowane. Jednak według kronikarzy i późniejszych historyków, był to udany związek, co nie było częste w małżeństwach dynastycznych.

Potwierdzeniem szacunku i zaufania było to, że podczas pielgrzymki Bogusława X do Ziemi Świętej, Anna sprawowała funkcję regentki w księstwie. Niemniej jednak, w 1502 roku doszło do buntu szczecińskich mieszczan przeciwko Bogusławowi X i jego bliskim z powodu przebudowy Zamku. W obawie o bezpieczeństwo rodziny, władca przeniósł żonę i dzieci do zamku we Wkryujściu (dzisiejsze Ueckermunde). Na szczęście konflikt został zażegnany, a Bogusław porozumiał się z mieszczanami.

Księżna Anna zmarła w wieku zaledwie 27 lat, w 1503 roku. Historycy tłumaczą jej śmierć w ten sposób, że weszła do świeżo wybielonych wapnem komnat we Wkryujściu, gdzie opary miały negatywny wpływ na jej zdrowie, a także wspominają o wątłym zdrowiu królewny, które mogło być dodatkowo obciążone ciążami.

Małżeństwo Bogusława X z księżniczką Anną skutkowało przekazaniem spornego obszaru na Ziemi Bytowskiej i Lęborskiej książętom pomorskim w zamian za niewypłacony posag. Synowie Bogusława objęli władzę nad obiema ziemiami w zamian za składanie królowi polskiemu hołdu lennego.

Słoń, a sprawa polska

Nie sposób nie wspomnieć o potencjalnym powiększeniu Korony Królestwa Polskiego o Księstwo Pomorskie. Pozdrawiam Piotra, zwanego także Józefem, który z uporem prosi mnie o analizy – co by było gdyby.

Pierwszy raz Polacy naciskali w tej sprawie, gdy Jan Olbracht i Aleksander, wspierani przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego, zaproponowali złożenie hołdu królowi polskiemu przez Gryfitę. W zamian obiecywali zatrzymanie ziem pomorskich, z prawem dziedziczenia, wraz z ewentualnymi nowymi zdobyczami terytorialnymi, w tym obszarami już częściowo uznanymi za lenno pomorskie, takimi jak ziemie lęborska, bytowska oraz ziemia drahimska, która miała być oddzielona od Wielkopolski. Bogusław X jednak zdecydował się na grę na czas.

Sprawa unii powróciła w 1513 roku, gdy Bogusław X, podczas ślubu swego syna Jerzego I z Amelią palatyńską, zwrócił uwagę na kwestię, biorącego udział w uroczystościach wysłannika króla Zygmunta Starego. Tym razem król Polski, podobnie jak Gryfita wcześniej, nie wykazywał zainteresowania połączeniem obu państw. Kurka, żuraw i czapa.

W 1517 roku do sprawy ponownie zaangażował się Jan Łaski, już jako prymas Polski. Król Polski odroczył rozmowy do czasu swojego powrotu do kraju i zwołania sejmu w Krakowie, ponieważ w latach 1519-1521 wybuchła wojna między Polską a Zakonem Krzyżackim. Książę Pomorski opowiedział się po stronie Korony. Niestety, dalsze rokowania przesunęły się na zawsze, a Szczecin, który mógłby zostać częścią Korony w 1519 roku, konsekwentnie skierował się w kierunku niemieckiego panowania.

Śmierć Gryfity

Po niemal pięćdziesięciu latach sprawowania władzy, w 1523 roku Bogusław X Wielki zmarł w Szczecinie, swojej rezydencji. Jego ciało zostało pochowane 11 października w kościele św. Ottona, znajdującym się przy zamku. Warto zaznaczyć, że podczas swojej pielgrzymki do Ziemi Świętej, w drodze powrotnej, spotkał się z niemieckim Cesarzem – Maksymilianem Habsburgiem, który uznał Bogusława za księcia Rzeszy, nie będącego lennikiem Brandenburgii. To umocniło pozycję Państwa Pomorskiego, umieszczając je w znacznie lepszej konfiguracji niż wcześniej.

Bogusław X i Anna mieli razem ośmioro dzieci, w tym pięciu synów i trzy córki. Pierworodną była córka Anna. Po śmierci ojca, kolejno panowali dwaj synowie: Jerzy I i Barnim IX (po ponownym podziale księstwa). Potomstwo Bogusława i Anny pozwoliło rodowi Gryfitów przetrwać jeszcze cztery pokolenia.

“Jak pamiętamy, książę całego Pomorza Zachodniego, Bogusław X, zwany Wielkim, sam proponował Polsce objęcie zwierzchnictwa nad tym krajem. Powtórzył to w roku 1513, kiedy poseł królewski, Łukasz Górka, kasztelan poznański, przyjechał do Szczecina na uroczystości rodzinne tamtejszej dynastii. Program odnowienia związków bardzo odpowiadał prymasowi Łaskiemu i jego zwolennikom, młode pokolenie książąt szczecińskich to byli siostrzeńcy Zygmunta I. Król odraczał decyzję, aż w roku 1521 Bogusław X przyjął zwierzchnictwo cesarskie, złożył hołd Karolowi V. Odtąd polityka polska przestała się interesować Szczecinem, miała na oku jedynie Lębork i Bytów.” Paweł Jasienica – Polska Jagiellonów.

Na okładce Bogusław X Wielki, książę pomorski. Zapraszam na Szlak Gryfitów, oraz do wysłuchania na YouTube oraz na większości platform podcastowych.