Mord w Gąsawie, Leszek Biały i klasztor w Koprzywnicy (Podcast, Odcinek #43)

Historia Leszka Białego

Po śmierci Kazimierza II Sprawiedliwego w  1194 roku jego ziemie podzielono między dwóch żyjących synów. Leszek Biały jako starszy z braci uzyskał ziemie krakowską i Sandomierską, natomiast drugi z synów Konrad I Mazowiecki– Mazowsze i Kujawy.

W 1195 roku między nimi została rozegrana bitwa nad rzeką Mozgawą. Bitwa bez zwycięzców, która pozwoliła Mieszko Staremu zasiąść na tronie princepsa na ostatnie 4 lata życia. Po śmierci Mieszka w 1202 roku, do trafiło do Leszka, rezydującego wówczas w Sandomierzu poselstwa możnych krakowskich z sugestią objęcia tronu princepsa, po jednym warunkiem. Warunkiem miało być usunięcie wiernemu księciu i jego ojcu – wojewody sandomierskiego Goworka, i uwaga ten gotów był ustąpić pro bono, ale Leszek odmówił wszelkich układów. Profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Roman Grodecki nazywa te rozmowy pierwszymi w naszych dziejach Pacta conventa. Ostatecznie, bez wstępnych warunków  rody krakowskie osadzają na tronie Leszka, obawiając się siły innego pretendenta do tytułu princepsa – Władysława Laskonogiego, a Goworek staje się wojewodą krakowskim.

Leszek Biały, portret, obraz Jana Matejki

Droga do władzy

Był to trudny dla księcia czas bo w dalszym ciągu istnieli inni pretendenci do władzy zwierzchniej – książę wielkopolski Władysław Laskonogi i Mieszko Plątonogi ze Śląska, więc Leszek oparł się na duchowieństwie i za cenę kolejnych ustępstw wobec kościoła uzyskał bullę protekcyjną papieża Innocentego III nazywającą go księciem krakowskim, bulla pojawiła się nie od razu to tak tytułem wyprzedzenia. Popierał go biskup krakowski Pełka, bliski współpracownik księcia Kazimierza II Sprawiedliwego, który po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego pełnił wraz z Mikołajem Gryfitą rządy regencyjne w imieniu nieletnich Leszka i Konrada. Odmowa przyjęcia tronu skutkowała krótkotrwałym panowaniem na tronie krakowskim jedynego, żyjącego syna Mieszka Starego, Władysława Laskonogiego. Historycy nie wiedzą jak długo książę ten rządził w Krakowie.

Ale wróćmy do Leszka zwanego Białym, bo po śmierci Mikołaja Gryfity, możni z Grodu Kraka ponownie zgłaszają się do księcia , aby objął tron Krakowski. Więc ten pojawia się w Krakowie w 1202 lub 1206 roku, a przyczyną takiego obrotu spraw jest twarde egzekwowanie praw książęcych względem możnych i zaangażowanie uwagi księcia Władysława Laskonogiego na Pomorzu.

W początkowym etapie rządów Leszka Białego, zamiast zająć się zjednoczeniem kraju, możni i książę angażują się w sprawy Ruskie, z sukcesami i klęskami. Książę halicki Roman, który wychowywał się razem z Leszkiem i Konradem na dworze Kazimierza Sprawiedliwego, z którym walczyli ramię w ramię w bitwie nad rzeką Mozgawą, któremu zapewnił panowanie w Haliczu, nieoczekiwanie poparł Władysława Laskonogiego w 1205 roku, co więcej zdecydował się zapuścić w głąb terytoriów Konrada Mazowieckiego, co przypłacił śmiercią w bitwie pod Zawichostem. Należy to odnotować jako zwycięstwo Leszka Białego, jednak na Ruś Halicką zaczyna mieć wtedy chrapkę władca Węgier Andrzej, po węgierski Andras i tak w 1206 panowie dzielą między swoje kraje (powiedzmy kraje) wpływy na Rusi. Zostają zawarte mariaże z ruskimi księżniczkami, tak Konrad Mazowiecki staje się mężem osławionej Agafii, z dynastii Rurykowiczów, mazowieckie femme-fatale o której wspominałem już w 16 odcinku podcastu o historii Mazowsza. Niestety Leszek Biały jest władcą patrzącym na Wschód, nie pierwszym i nie ostatnim w historii Polski. 

Książę przeholował w zabiegach polityczno-dynastycznych próbując godzić ogień z wodą. Z jednej strony podejmują próbę mariażu z węgierskim królem ofiarując rękę swej córki Salomei, węgierskiemu królewiczowi Kolemanowi, z drugiej strony próbując osadzić na tronie bodajże włodzimierskim syna Romana, Daniela, co w 1215 roku zakończyło się rozróbą z Węgrami, skończyło to się wielkim niczym, nawet w 1218 utratą Przemyśla i Lubaczowa, a także ziem między Narwię a Bugiem. Jako ciekawostkę nadmienić należy, że Daniel I Halicki, w 1245 r. zjednoczył na nowo ziemie Rusi Halicko-Wołyńskiej, którymi rządził ze swej rezydencji w Chełmie. Koniec końców w 1227 roku wróciliśmy do punktu wyjścia a polityka wschodnia księcia Leszka nic dobrego nie przyniosła, nie jemu pierwszemu i nie ostatniemu. 

Wróćmy jednak do Polski i do roku 1210, Leszek rządzi rok, lub 4 lata, a wspomniany już Innocenty III wyda bullę ponownie zatwierdzającą Testament Krzywoustego, ponoć na prośbę któregoś z książąt śląskich i na kilka miesięcy na tronie krakowskim zasiada… Mieszko Plątonogi, książę raciborski syn Bolesława Kędzierzawego. Tron wydaje się być gorącym krzesłem, na szczęście dla Leszka umiera szybko, więc ten, już do śmierci na niego wróci. Ważki pokój panuje między Leszkiem, a śląskim Henrykiem Brodatym, jedynym w owym czasie wizjonerem silnego państwa i ta wizja silnego państwa zbliży obu panów.

Warto też powiedzieć, że równie skuteczną politykę  jak na wschodzie książę prowadził na północy, choć cel był szczytny – podległość Pomorza nadwiślańskiego i księcia pomorskiego władcy Krakowa. Sprawa iście ważna bo w owym czasie na Księstwo Pomorskie, czyli Pomorze Zachodnie parła dania. Za aprobatą księcia gdańskiego Mściwoja I i księcia Konrada zorganizowano w 1216 roku misję ewangelizacyjną pod przewodnictwem Cystersa z Łękna, Chrystiana, późniejszego biskupa pruskiego. Idea była ciekawa, krucjata bez miecza, czyli założenie na granicy faktorii handlowej i zorganizowanie między prusami a Polską handlu najbardziej poszukiwanymi towarami, żelazem, solą i bronią. Faktoria miała stopniowo nauczyć Prusów wiary chrześcijańskiej. Skończyło się jednak dwoma wyprawami ogólnopolskimi na prusy w roku 1222 i 1223, obie z wątpliwym powodzeniem, co w 1224 doprowadziło do walk między Leszkiem a Henrykiem. Zapewne udział w inicjacji konfliktu mieli małopolscy Gryfici, tym razem oferując tron krakowski Henrykowi Brodatemu. Ten pojawił się pod Wawelem, jednak musiał wrócić, aby bronić swych zachodnich rubieży, czyli Lubusza, przed zachodnim najeźdźcą. Nie doszło do walnej bitwy, a gryfitów Leszek Biały wygnał z Krakowa. 

Początek końca

Dwa lata później wybuchł nowy konflikt między Władysławem Laskonogim i Władysławem Odońcem o wpływy w wielkopolsce, a osłabiona Dania po klęsce w bitwie pod Bornhoved oddała pole ekspansji brandenburskiej w kierunku Pomorza, a Świętopełk Gdański domagał się tytułu równego piastowskim władcom innych księstw. I dochodzi do zjazdu zjednoczeniowego w Gąsewie, na którym Leszek Biały, Henryk Pobożny i Władysław Laskonogi  mają osunąć Odonica i Świętopełka od władzy, ponoć idea współpracy miała również zaowocować koroną dla Leszka i ideą współdziedziczenia, niestety Leszek Biały zostaje tam podstępnie zamordowany, a Henryk Brodaty ledwo uchodzi z życiem. Upadły plany ogólnopolskie, a Pomorze oderwało się na 60 lat

Po zbrodni w Gąsawie Polska trwale utraciła system dzielnicy senioralnej, co uniemożliwiło jej trwałego zjednoczenia księstw pod tronem krakowskim, mimo, że następnym w kolejce był Władysław Laskonogi…, sprawie jego intronizacji w Krakowie, przeszkodził podły charakter Konrada Mazowieckiego.

Warto także nadmienić, że wówczas Wrocław czy Poznań zyskały szansę bycia stolicą Polski. Niektórzy zapewne powiedzą, że były później stolicami Polski.

Kto stał za zbrodnią w Gąsawie, najprawdopodobniej książę pomorski, choć również podejrzenia padały na Władysława Odonica, jednak w każdej sprawie kryminalnej musimy znać motyw, a motyw niewątpliwie był – obrona przed odebraniem władzy, władzy dość kruchej bo w pewnym sensie samozwańczej. Mściwoj czy Świętopełk nie byli Piastami, co więcej dynastia książąt Pomorza nadwiślańskiego jest ciekawym zjawiskiem.

Paweł Jasienica tak o nich napisał w Polsce Piastów:

“Usamodzielnienie się książąt gdańskich było zjawiskiem ciekawym i w dziejach polskich pod pewnym względem wyjątkowym. Władzę zagarnęła tam rodzina wywodząca się jak już wiemy od urzędnika książęcego imieniem Sambor. Wypadki takie to chleb powszedni w ówczesnych Niemczech, gdzie rozmaici dostojnicy prowincjonalni ciągle uzurpowali sobie rządy. Polska też się rozdrabniała na małe księstwa, ale u nas panowanie nad nimi sprawowali członkowie ogromnie już rozrodzonej dynastii Piastów. Kariera potomków urzędnika zdarzyła się w Polsce raz jeden, właśnie na Pomorzu Gdańskim” 

Motyw Świętopełka potwierdza również prof. Agnieszka Teterycz-Puzio w swoim artykule “Krwawa łaźnia w Gąsawie” na łamach portalu histmag.org pisząc 

Świętopełk przygotowywał się do konfrontacji z Leszkiem Białym. Być może sprowadzenie do Gdańska zakonu dominikanów, któremu Leszek sprzyjał, choćby z racji bliskiej współpracy z biskupem krakowskim Iwonem, krewnym Jacka Odrowąża, jednym z pierwszych dominikanów w Polsce, miało złagodzić reakcje Leszka na separacyjne kroki Świętopełka (…) W świetle Kroniki wielkopolskiej z końca XIII bądź z XIV w. zabójstwa winni byli Pomorzanie i Świętopełk, zaś to wszystko miałoby odbywać się za „zgodą i radą” Władysława Odonica. Z kolei Jan Długosz winę przypisał Świętopełkowi. Warto dodać, że Tomasz Kantzow wspominał o posłach Świętopełka — kucharzu i furażerze, którzy mieli przekazać uczestnikom zjazdu, że książę zamierza przybyć na spotkanie, zaś oni mieli szpiegować w obozie polskich książąt. Tomasz Kantzow uznał Świętopełka za „wiarołomnego wobec swojego Pana”

Nosił wilk razy kilka, dynastia Sobiesławowiców, zakończyła się na następnym pokoleniu w 1294 roku na jego wnuku Mściwoju II, któremu udało się zjednoczyć Pomorze Gdańskie, a więc księstwa gdańskie, tczewskie i świeckie. Wtedy to Pomorze znajdzie się w rękach polskiego króla Przemysła II.

Sejm w Gąsawie – obraz Jana Matejki

Podsumowanie

Leszek, mimo swoich niezbyt szczęśliwych rządów, był ostatnim księciem krakowskim, którego władzę uznawali wszyscy polscy książęta. Profesor Stanisław Zachorowski pomawia go o brak talentów, silnej woli i gnuśność. Natomiast prof. Samsonowicz pisze o jego dokonaniach gospodarczych:

“Za jego czasów rozwijały się ośrodki handlowo-rzemieślnicze, o czym świadczy dzieło fundacji miejskich klasztorów dominikańskich w Krakowie i Sandomierzu. Popierał akcję ściągania do Polski górników, prowadził politykę, która w efekcie zwiększyła rolę księcia. Za jego panowania powstał w Krakowie ośrodek kultury przy Wincentym Kadłubku. (…) Był też prawdopodobnie pierwszym twórcą pierwszego polskiego planu ekspansji na ziemie pruskie”.

Źródła:

• Paweł Jasienica “Polska Piastów”
• Agnieszka Teterycz-Puzio  “Krwawa łaźnia w Gąsawie”, histmag.org
• Andrzej Zieliński “Przekleństwo tronu Piastów”

Zapraszam na podcast o mordzie w Gąsawie, Leszku Białym i klasztorze w Koprzywnicy,  na YouTube oraz na większości platform podcastowych.