Hermann von Balk, urodzony w Bawarii był wysoko postawionym rycerzem zakonnym i pierwszym Mistrzem Krajowym Zakonu Krzyżackiego w Prusach w latach 1230-1239. Wcześniej, w latach 1219-1230, pełnił funkcję Mistrza Krajowego w Cesarstwie. Ponadto, w latach 1237 i 1238, pełnił urząd Mistrza Krajowego w Inflantach.
Pruskie początki
Jeśli rzeczywiście doszło do ustanowienia “Przywileju kruszwickiego”, czyli umowy zawartej 16 czerwca 1230 roku między księciem Konradem I mazowieckim a Zakonem Krzyżackim, w której książę przekazał Krzyżakom Ziemię Chełmińską i wszystkie przyległe tereny, które w przyszłości miałyby zostać podbite przez Zakon poza granicami Polski, istnieje możliwość, że von Balk mógł być jej sygnotariuszem.
Oryginał tego dokumentu nie zachował się, co stawia pod znakiem zapytania jego autentyczność w analizach historycznych, szczególnie w kontekście polskim. Od dwudziestego wieku polscy historycy uznają go za falsyfikat stworzony przez Zakon Krzyżacki, podczas gdy niemieccy badacze traktują go jako autentyk.
Natomiast w Złotej Bulli z Rimini, datowanej na 26 marca 1226 roku, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk II, uznając siebie za seniora Zakonu Krzyżackiego oraz Polski, a zarazem najwyższego władcę chrześcijańskiej Europy, nadał Krzyżakom prawa do wszystkich ziem zdobytych podczas misji w Prusach. Wydanie tego dokumentu było wynikiem działań Hermanna von Salza, wielkiego mistrza krzyżackiego, zasłużonego współpracownika i przyjaciela cesarza, oraz Hermanna von Balka, mistrza krajowego. Złota Bulla stała się dla Krzyżaków podstawą do późniejszych roszczeń o legalność ich podbojów. Historycy poddają w wątpliwość autentyczność daty na dokumencie, sugerując, że został on antydatowany i w rzeczywistości wydany około 1235 roku, kiedy Krzyżacy czuli zagrożenie utratą ziemi dobrzyńskiej na rzecz Konrada Mazowieckiego.
10 lat w Prusach
Jako Mistrz Krajowy, Hermann von Balk podbił Pomezanię i północną Warmię podczas dziesięcioletnich starć z Prusami od roku 1230. Pomezania to staropruski region na wschód od Nogatu i Wisły do rzeki Elbląg, obejmujący dzisiejsze Malbork, Kwidzyn, Sztum, Iławę oraz Dzierzgoń. Północna Warmia to obszary położone na wschód od Dolnej Wisły, z takimi miastami jak Elbląg i Pasłęk. Warto dodać, że pierwsza wzmianka o “Warmii” pochodzi z 1249 roku i wywodzi się od pruskiego słowa “warmun”, oznaczającego czerwony. Niemiecka nazwa “Wormeland” pojawia się po raz pierwszy w roku 1262, a już w 1299 roku zaczęto używać terminu “Ermelandt”, który funkcjonuje do dziś.
Balk założył zamki Marienwerder, Kulm, Elbling i Thorn, czyli dzisiejszy Kwidzyn, Chełmno, Elbląg i Toruń, a wokół nich wkrótce powstały miasta o tych samych nazwach, ponieważ potrzebne było miejsce dla niemieckich osadników. Promując osadnictwo, Balk przygotował prawo lokacyjne miast, znane później jako prawo chełmińskie, wzorowane na prawie miejskim Magdeburga. Prawo Chełmińskie, datowane na 28 grudnia 1233 roku, zostało opracowane przez Hermanna von Balka we współpracy z Wielkim Mistrzem Hermannem von Salza, i stało się podstawą struktury prawnej prawie wszystkich miast pruskich. Początkowo to prawo zostało nadane dwóm miastom: Chełmnu i Toruniowi.
Mistrz Krajowy – Hermann von Balk (źródło: Wikipedia)
Strategiczna polityka pierwszego Mistrza Krajowego Prus odegrała zasadniczą rolę w procesie chrystianizacji Prusów, a nawet można powiedzieć, że stanowiła przejaw geniuszu. Balk działał metodycznie, kładąc ogromny nacisk na zdobycie dla Zakonu najlepszej klasy rycerstwa. Ekspansja Zakonu Krzyżackiego następowała wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych XIII wieku. Na przykład, krzyżacy podążali na północ wzdłuż żeglownych rzek. Po podboju następowało osadnictwo. Najstarszy zachowany dokument lenny Dietricha von Depenau w miejscowości Tiefenau, dzisiejsze Tychnowy w okolicach Marienburga czyli Kwidzyna pochodzi z 1236 roku. Do dzię o czasach krzyżackich przypomina gotycki Kościół św. Jerzego i Opatrzności Bożej w Tychnowach.
Rok później Balk poprowadził swoich rycerzy nad Zalew Wiślany, gdzie zapoczątkował budowę Elbląga.Do Elbląga przybywają lubeccy mieszczanie i osiedlają się wokół twierdzy. W styczniu 1238 roku sprowadza się tam dominikanów, których głównym zadaniem ma być nawracanie Prusów. Nawiasem mówiąc Galeria El jest obiektem pozostałym właśnie po dominikanach.
Zakon Inflancki i schyłek życia
Po druzgocącej klęsce Zakonu Kawalerów Mieczowych z Litwinami w bitwie pod Szawłami w 1236 roku i włączeniu Zakonu Kawalerów Mieczowych do Zakonu Krzyżackiego, Hermann von Balk przejął również administrację nowo nabytych ziem Inflant i Kurlandii. Zawsze okazywał się zdolnym wykonawcą dalekosiężnych planów swojego wielkiego mistrza Hermanna von Salzy, który wynegocjował prawne przesłanki zjednoczenia Zakonu Krzyżackiego z Zakonem Braci Mieczowych na podstawie unii witerberyjskiej z papieżem Grzegorzem IX w Viterbo we Włoszech. Poważne tarcia z Danią, która nadal wysuwała roszczenia terytorialne do Estonii, oraz biskupem ryskim dotyczące niejasnej sytuacji prawnej całego inkorporowanego państwa spowodowały, że von Balk poważnie zachorował i opuścił Prusy. Zmarł 5 marca 1239 roku w Würzburgu w Bawarii.
Pomnik Hermanna von Balk.
Hermann Von Balk doczekał się w Prusach kilku pomników, które wzniesiono na początku 20 wieku, między innymi w Kwidzynie i Elblągu.
Elbląski pomnik został wzniesiony na ówczesnym Friedrich-Wilhelm Platz, dziś znanym jako Plac Słowiański. Rzeźba, wykonana z piaskowca, przedstawia rycerza wspierającego się na tarczy. Monument stoi na cokole, który tworzy dwupoziomowa fontanna dedykowana Hermannowi von Balkowi. Na dolnym poziomie znajdują się trzy gigantyczne ryby, które swoimi ogonami podtrzymują wyższy poziom. Znajduje się tam również kąpiąca się półnaga nimfa, obserwowana przez dwa fauny oraz groźnie wyglądające lwie paszcze, z których tryska woda. Na obrzeżach fontanny widnieją nazwiska darczyńców: Friedricha Silber i Emila Lehmanna.
Pomnik Hermanna von Balk w Elblągu
Po II wojnie światowej zniknął nie tylko pomnik Hermanna von Balka, ale również w latach 50-tych nimfa i fauny. Monument miał upamiętniać założyciela Elbląga, mistrza krajowego Zakonu Krzyżackiego, Hermanna von Balka. Mieszkańcy miasta zamówili go u rzeźbiarza Harro Magnussena z Hamburga. Pomnik przetrwał działania wojenne w Elblągu na początku 1945 roku i stał na swoim miejscu jeszcze pod koniec lutego tego roku. Jednak jego dalsze losy pozostają nieznane.
Obecnie jedyną pozostałością po monumencie jest sama fontanna, której czasza opiera się na ogonach trzech morskich potworów. W 1957 roku elbląski rzeźbiarz Julian Leniec dokonał modyfikacji fontanny na zlecenie władz miasta.
Starania o renowację fontanny na Placu Słowiańskim, przywracając jej przedwojenny wygląd z rzeźbą założyciela Elbląga na szczycie podjęła Fundacja Pogezania. Setna rocznica ustawienia fontanny, która przypadała w 2008 roku, miała być idealną okazją do realizacji tego projektu. Choć plany nie zostały zrealizowane, wywołały liczne dyskusje. Dyskusje te wracają bardzo często. Jarosław Densiuk, ówczesny dyrektor Galerii El w roku 2011 w ramach jednej z tych dyskusji napisał na łamach portalu info.elblag.pl:
“Wyjdźmy od tego, że pomnik Balka, powstały w 1908 roku dzięki fundatorom prywatnym, szybko stał się symbolem ideologicznie pojmowanej „cywilizacyjnej misji Niemiec” na Wschodzie. Nie był to zatem zwykły pomnik założyciela miasta – ale wyraz intencji ideologicznych, którymi kierowała się dążąca do wojny II Rzesza Niemiecka na początku 20 wieku.”
