Chełm, malowniczo nad rzeką Uherka, zaczyna swą historię w czasach krótkiego panowania Mieszka I. Nazwa wywodzi się od słowa “cholm”. W X wieku, miasto podlegało różnym władcom, osiągając chwilowe rozkwity. W 1031 roku, w rękach Jarosława Mądrego, Chełm doświadczył świetności. Wieki później, pod rządami książąt z Kijowa i Halicza, stał się centrum kultury i handlu. W burzliwym przebiegu historii, miłość króla Daniela Romanowicza do okolic Chełma stała się legendą. Dziś miasto przyciąga turystów swoim dziedzictwem kulturowym i urokliwym otoczeniem.
Stolica Królestwa i królewskie miasto.
W okolicach roku 1240 książę Daniel Halicki przeniósł swoją siedzibę z Halicza do Chełma, uczyniwszy z niego stolicę Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Aby wzmocnić swoją pozycję polityczną, udał się do Rzymu po koronę. Ceremonia koronacji miała miejsce w Drohiczynie w 1253 roku, podczas której nowo koronowany król przeszedł na wiarę katolicką, porzucając chrześcijaństwo prawosławne.
Chełm był stolicą Królestwa, a ślady czasów króla Daniela odkryto podczas badań archeologicznych na Chełmskiej Górze, najwyższym wzgórzu w mieście. Niestety po śmierci króla kraj zaczął podupadać, a na tych ziemiach wybuchły walki między koalicją polsko-węgierską, Litwinami i Tatarami a Rusią. W tej walce zwycięstwo odniósł Ludwik Węgierski.
W roku 1387 Chełm i Ziemia Chełmska stały się częścią Polski dzięki młodej królowej, Jadwidze z Andegawenów. Jej mąż, król Władysław Jagiełło, nadał miastu prawa lokacyjne
W XV wieku, na miejscu dawnej drewnianej twierdzy, wzniesiono kompleks zamkowy z prawosławną katedrą i pałacem biskupim. To nie była jedyna budowla religijna w mieście. W 1417 roku, na inicjatywę wówczas sprawującego urząd biskupa Chełma, Stefana z Lwowa, król Władysław Jagiełło utworzył diecezję chełmską a jako podziękowanie za zwycięstwo pod Grunwaldem, ufundował katedrę św. Apostołów. Jest to jedyny kościół w historii miasta, który zawsze pozostawał przy obrządku rzymskokatolickim.
Kreda
W roku 1387 Chełm i ziemia chełmska stały się częścią Polski pod rządami królowej Jadwigi Andegaweńskiej. Rycerze walczyli pod znakiem “białego niedźwiedzia między dwoma drzewami na czerwonym tle” i odegrali istotną rolę w zwycięstwie pod Grunwaldem. Niedźwiedź pozostał symbolem miasta, choć herb ten ewoluował; obecnie przedstawia niedźwiedzia między trzema dębami na zielonym polu. Biały kolor niedźwiedzia chełmskiego związany jest z złożami kredy, która była najcenniejszym skarbem miasta i słynęła w całej Polsce.
Warto dodać, że unikalne podziemne korytarze z kredy chełmskiej są jednymi z nielicznych w Europie. Legenda o słynnym chełmskim misiu, znanym jako Bieluch, nadal jest żywa wśród mieszkańców. Według legendy, ogromny niedźwiedź żył w jaskini z kredą pod trzema dębami na Chełmskiej Górze i tam nabrał pięknego białego koloru. Mieszkańcy początkowo obawiali się dzikiego zwierzęcia, ale z czasem zaczęli go szanować. Obok jaskini zbudowano sanktuarium, gdzie składano ofiary bogom pogańskim, a młode kapłanki strzegły wiecznego ognia.
Legenda trwa, gdyż niedźwiedź obronił miasto przed najeźdźcami i stanął między trzema dębami, kiedy zachód słońca obdarował je złotem. Biały niedźwiedź między trzema dębami stał się herbem Chełma.
Przepychanki o miasto
Podczas I Wojny Światowej region Chełmski ulegał zmianom politycznym związanych z umowami międzynarodowymi. Umowa pokojowa w Brześciu Litewskim (9 lutego 1918 roku) przekazała ziemię chełmską, zamojską i Podlasie na rzecz Ukraińskiej Republiki Ludowej w zamian za zboże. To stało w sprzeczności z polskimi dążeniami do odzyskania utraconych terytoriów.
Traktat Brzeski i inne zmiany polityczne doprowadziły do utworzenia Wschodniej Galicji oraz utraty Chełma przez Polskę na rzecz Ukraińskiej Republiki Ludowej. Koło Poselskie, z Ignacym Daszyńskim jako moralnym przywódcą, wydało stanowczy protest. 20 lutego 1918 roku w parlamencie w Wiedniu polscy politycy stanowczo sprzeciwili się roszczeniom Ukraińskiej Republiki Radzieckiej do ziemi chełmskiej.
Ostatecznie 2 listopada 1918 roku dowództwo w Chełmie objął zaufany Piłsudskiego rotmistrz Gustaw Orlicz-Dreszer. Pod jego dowództwem oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej wspólnie z uczniami chełmskich szkół skutecznie przeprowadziły akcję rozbrojenia austriackiej załogi. Chełm i ziemia chełmska wróciły do Polski zanim utworzono państwo obejmujące wszystkie polskie dzielnice. Po wojnie kilka tysięcy Ukraińców żyjących w tym regionie dobrowolnie opuściło miasto i okolicę, udając się w ramach tzw. umów republikańskich na Ukraińską Republikę. Byliśmy także o krok od utraty historycznie polskiego miejsca na rzecz ówczesnej Rosji Sowieckiej.
Chełm w II Rzeczypospolitej
Najważniejszymi projektami II RP oprócz budowy dyktatury osadzającej na stanowiskach kolegów była budowa portu w Gdyni i utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Chełm, leżący w samym centrum kraju, miał odegrać kluczową rolę. Były wszak jeszcze oprócz wojskowej kliki takie osoby jak wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski.
W okresie międzywojennym planowano przenieść siedzibę dyrekcji kolejowej do Chełma, wygrywając tym samym z pobliskim Lublinem. Ten projekt przyczynił się do znacznego rozwoju miasta oraz budowy nowej dzielnicy o nazwie “Nowe Miasto,” która zajmowała obszar ponad siedmiokrotnie większy od istniejącej już części miasta. Pod względem rozmachu i znaczenia inwestycji, ta inicjatywa jest uważana za jedną z najważniejszych w okresie międzywojennym, porównywalną do projektów budowy Gdyni czy Stalowej Woli. Kolej była potrzebna do scalenia COP z resztą Polski.
Inspekcja rządu RP podczas budowy gmachu Dyrekcji PKP (źródło: NAC | Narodowe Archiwum Cyfrowe)
W 1928 roku władze miejskie rozpoczęły ambitny projekt inwestycyjny. Najpierw wytyczono nowe ulice według planów Spółdzielni Architektonicznej Politechniki Warszawskiej. Równocześnie rozpoczęto prace nad systemem wodociągowym i kanalizacyjnym dla całego miasta oraz budową nowej oczyszczalni ścieków przy ulicy Bieławin.
W ramach tego projektu wzniesiono nowoczesny budynek szkolny, znany jako “Szkoła-Pomnik Dziesięciolecia Niepodległości Polski,” w latach 1928–1930. W lipcu 1928 roku ruszyła inwestycja Przewodniczącego Zarządu PKP, obejmująca budowę Dyrekcji i trzech kolonii mieszkaniowych dla pracowników Wschodniej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych, zajmujących około 50 hektarów. Niestety, kryzys gospodarczy przerwał te prace.
Dopiero krótko przed wybuchem II wojny światowej budynki zostały ukończone i oddane do użytku. Do dziś dzielnica nosi nazwę “Dyrekcja.” A budynek modernistyczny budynek dyrekcji do dziś nazywany jest przez mieszkańców Chełma “Gmachem”.
Czy Chełm był pierwszą stolicą powojennej Polski?
Chełm został zdobyty przez oddziały które działały w składzie 1 Frontu Białoruskiego. Jednocześnie, zgodnie z planem Akcji “Burza,” 22 lipca do miasta wkroczyły jednostki Armii Krajowej, jednak ich rola w wyzwoleniu Chełma była mniejsza niż w przypadku innych miast, takich jak Bełżec czy Zamość.
23 lipca, oddziały 1 Armii Wojska Polskiego wkroczyły do miasta. Następnego dnia, 24 lipca, z Moskwy przybył reprezentant nowych władz samorządowych, kpt. Kazimierz Sidor. Tego samego dnia radio radzieckie ogłosiło, że w Chełmie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) oraz że ogłoszono Manifest Lipcowy. Warto dodać, że PKWN i manifest zostali przygotowani w Moskwie, a w Chełmie manifest wydrukowano 26 lipca.
Przedwojenny budynek Dyrekcji PKP, niesłusznie później nazwany Gmachem PKWN.
Nowe władze przejęły kontrolę nad miejscem, gdzie działała Delegatura Rządu na Kraj. Znajdowała się tam również komenda Armii Krajowej, Komenda Policji Państwowej, prezydent miasta oraz rada miejska. Przedstawiciele Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) próbowali negocjować z lokalnymi władzami, zachęcając ich do współpracy z nowymi strukturami rządowymi. Jednak przedstawiciele Delegatury Rządu przerwali rozmowy i przeszli do ukrywania się.
Historia Chełma kryje liczne opowieści, których odkrycie umożliwi ten podcast. Przeniesiesz się w świat zarówno dziejów miasta, jak i jego fascynujących elementów kulturowych. Zanurzysz się w opowieściach o niezwykłych podziemiach kredowych, które rozciągają się pod Chełmem, tworząc labirynt tajemniczych korytarzy i sal. Poznasz, w jaki sposób mieszkańcy miasta współistnieją z tymi podziemnymi formacjami oraz jak były one wykorzystywane w przeszłości.
Jednak Chełm to nie tylko podziemia i duchy – miasto oferuje również inne atrakcje, takie jak Góra Chełmska.
Zapraszam do wysłuchania podcastu na Youtube i platformach podcastowych.
